قدرت و اختیار بر آن ندارد، بلکه با وجود قدرت و اختیار، به این جهت که عادل و حکیم است و عادل و حکیم، کاری خلاف عقل انجام نمی‌دهد. تفتازانی خود به این مطلب اشاره دارد: «واعترض بأنه وإن لم یفعل القبیح لصارف الحكمة، لكنه قادر علیه، بتمكن منه».^۱

دلیل هفتم: ناسازگاری حُسن و قُبح ذاتی و عقلی با جبر و نظریه کسب

عقلاً تنها افعال اختیاری متصف به حُسن و قُبح و مدح و ذم می‌شوند؛ در حالی‌که طبق نظریه کسب اشعری، انسان مختار نیست؛ زیرا خداوند خالق افعال انسان است و مقصود از کسب، تقارن ایجاد فعل و ایجاد قدرت حادث و بی‌تأثیر در انسان است.^۲ البته، اشاعره متأخر تفسیرهای دیگری نیز ارائه کرده‌اند،^۳ اما هیچ‌یک از اشاعره اختیار انسان به معنای توانایی بر انجام و ترک افعال را قبول ندارند. فخر رازی می‌گوید:

وأما أنه لا یقبح من العبد، فلأن ما یصدر عن العبد صادر عنه على سبیل الاضطرار لما بینا أنه یستحیل صدور الفعل عنه، إلا إذا أحدث اللّه تعالى الداعى فیه إلى ذلك الفعل ومتى أحدث اللّه تعالى الداعى فیه، كان الفعل واجباً وبالاتفاق لا یقبح من المضطر شی‏ء.^۴

عضد الدین ایجی در این باره می‌گوید:

ان العبد مجبور فی أفعاله واذا كان كذلك لم یحكم العقل فیها بحسن ولا قبح.‏^۵

میر سید شریف در توضیح استدلال ایجی می‌گوید: «لان ما لیس فعلاً اختیاریاً لا

خداوند در افعالش مختار است، پس حُسن و قُبح افعال ذاتی نیست.

لو حسن الفعل أو قبح لذاته أو لصفاته وجهاته لم یكن الباری مختارا فی الحكم واللازم باطل بالإجماع.^۱

تفتازانی در توضیح ملازمه پیش‌گفته می‌گوید: بر اساس حُسن و قُبح ذاتی، هر فعلی باید حکمی داشته باشد و حکم کردن بر خلاف آن چه عقل می‌فهمد، قبیح است و از خداوند متعال چنین حکمی صادر نمی‌شود و در نتیجه، باید گفت بر خداوند لازم می‌شود مطابق دریافت عقل حکم کند و نمی‌تواند آن را ترک کند و با این حساب اختیاری برای خداوند متعال باقی نمی‌ماند.

وجه اللزوم أنه لا بد فی الفعل من حكم والحكم على خلاف ما هو المعقول قبیح لا یصح عن الباری. بل یتعین علیه الحكم بالمعقول الراجح بحیث لا یصح تركه وفیه نفی للاختیار.^۲

در پاسخ باید گفت برای این‌که معلوم شود فاعلی مختار است یا غیر مختار، باید فعل او را تنها با صفت قدرت ‌‌سنجید؛ اگر قدرت بر انجام و ترک آن فعل را داشت، او مختار است. البته، ممکن است فاعلی به لحاظ صفتی مانند عدل و حکمت، فعل زشت را انجام ندهد، اما این مطلب از او سلب قدرت نمی‌کند. متکلمان در بحث قدرت خداوند بر فعل قبیح، این مطلب را به این صورت بیان می‌کنند که امتناع لاحق فعل قبیح به لحاظ صفت حکمت و عدل، سبب نمی‌شود تا امکان ذاتی فعل و قدرت و اختیار سلب شود.^۳ در اینجا نیز همین پاسخ را می‌توان داد و گفت اگر خداوند خلاف حُسن و قُبح ذاتی حکم نمی‌کند نه به جهت این است که