ذاتی و عقلی را، با تعبیر حُسن و قُبح عقلی بیان می‌کنند؛ همان‌طور که در عبارت علّامه حلّی دیدیم، اما اشاعره با توجه به این که حُسن و قُبح را در مقام ثبوت، اعتباری غیر واقعی و نسبی می‌دانند، ارزشی برای آن قائل نیستند و از این‌رو، معتقدند که باید به شرع و قرآن و روایات مراجعه کرد و هرچه خداوند به آن امر کرد، حَسن است و هرچه را که از آن نهی کرد، قبیح خواهد بود؛ چون چیزی در واقعیتْ وجود ندارد که عقل آن را دریابد.

لازم به ذکر است که فلاسفه هم حُسن و قُبح ذاتی و در نتیجه عقلی را قبول ندارند و به حُسن و قُبح عقلایی و اعتباری معتقدند.^۱ تفاوت دیدگاه آنان با اشاعره در ادامه مباحث بررسی خواهد شد.

در مقام ملازمه، بحث در این است که بر فرض که حُسن و قُبح، ذاتی و عقلی باشد، یا حُسن و قُبح غیر ذاتی و عقلایی باشد، آیا ملازمه‌‌ای میان درک عقل یا اعتبار عُقلا با حکم شرع وجود دارد یا خیر و «کلما حکم به العقل أو العقلا، حَکَم به الشرع» درست است یا خیر. این بحث، به ثبوت حکم شرعی برای مکلفان مربوط است و در اصول فقه مورد بحث قرار می‌گیرد.

در کتاب‌های کلامی، مقصود اصلی از قاعده حُسن و قُبح عقلی، صدور احکامی در مورد افعال الهی است، هرچند گاه از این قاعده یا متفرّعات آن، مانند وجوب نظر و دفعِ ضرر محتمل، در مورد صدور احکامی در‌باره افعال مکلفان استفاده می‌شود. وجوب عقلی امر به معروف و نهی از منکر و وجوب عقلی تعیین امام بر مردم، در کلام معتزلی از همین باب است.

البته، می‌توان بحث چهارمی را در مقام سوّم یا به عنوان مقام چهارم مطرح کرد که در صورت وجود ملازمه میان حکم عقل و حکم شرع، از لحاظ احکام خمسه و در نتیجه، استحقاق ثواب و عِقاب، آیا از لحاظ وقوع ثواب و عِقاب هم حکم عقل

او در موضعی دیگر عقیده اشاعره را در انکار حُسن و قُبح ذاتی و نیز عقلی این‌گونه بیان می‌کند:

ومذهب أهل الحق من الأشاعرة وغیرهم أن الحسن والقبح لیس وصفا ذاتیا للحسن والقبیح ولا أن ذلك مما یدرك بضرورة العقل، أو نظره؛ بل إطلاق لفظ الحسن والقبیح عندهم باعتبارات غیر حقیقیة؛ بل إضافیة یمكن تغیرها وتبدلها بالنظر إلى الأشخاص والأزمان والأحوال.‏^۱

شهید اوّل در این مورد می‌گوید:

وتحقیق القول فی ذلك یتوقّف على مقدّمتین: الأولى أنّ العقل یحكم بحسن أشیاء وقبح أشیاء كما مرّ والعلم بذلك ضروری …، الثانیة هل حسن الأشیاء وقبحها للذات، أو للوجه اللاحق للذات؟^۲

همان‌گونه که در این عبارات می‌بینیم، بحث ثبوتی و ذاتی از بحث اثباتی و عقلی، جدا شده و ذاتی و عقلی بودن حُسن و قُبح به امامیه و معتزله نسبت داده شده و انکار این دو مطلب از سوی اشاعره بیان شده است. اشاعره در مقام ثبوت، حُسن و قُبح را امری اعتباری غیر حقیقی و نسبی و قابل تغییر دانسته‌اند و در مقام اثبات، امری شرعی.

در مقام اثبات، بحث امامیه و معتزله این است که با توجه به این که حُسن و قُبح ذاتی است، آیا عقل می‌تواند این حُسن و قُبح را، دست‌کم در پاره‌‌ای موارد درک کند یا خیر؟ در این‌جا بحث بر سر حُسن و قُبح عقلی است و متکلمان امامی و معتزلی آن را قبول دارند. در کتاب‌های کلامی امامیه و معتزله وقتی حُسن و قُبح عقلی و شرعی مطرح می‌شود هر دو بحث با هم مراد است، یعنی آنان حُسن و قُبح