الخطاء والسعادة من الشقاوة والحسن من القبیح والخیر من الشّر.^۱

علّامه مجلسی نیز در توضیح این روایت می‌گوید: شاید مراد از عقل در اینجا همان چیزی است که ملاک تکلیف است و به‌واسطه آن حق از باطل و خوبی از بدی جدا می‌شود. «قوله علیه السلام: واما الباطنة فالعقول، لعل المراد بها هیهنا أی التی مناط التكلیف و بها یمیز بین الحق و الباطل و الحسن و القبیح».^۲

حجت، در لغت، به معنای دلیل و برهان است.^۳ در معجم مقاییس اللغه آمده است: معنای اصلی حج، قصد است و بدین‌جهت به دلیل، حجت گفته شده که به‌وسیله دلیل، حقیقت مطلوب، قصد می‌شود.^۴ حجت و دلیل چیزی است که با وجود آن تکلیف منجز و اثبات می‌شود و نیز ممکن است معذر باشد، بدین معنا که با وجود آن، اگر انسان اشتباه کند عذر خواهد داشت.

حال، اگر عقل مانند وحی، حجت و دلیل باشد، با وجود آن تکلیف منجز می‌شود، خواه در امور اعتقادی و هست‌ها و نیست‌ها، خواه در امور عملی و باید‌ها و نباید ها. بنابراین، روایت بالا به اطلاقش شامل حُسن و قُبح عقلی می‌شود.

۲. ۳. از احادیث مشهور و معتبر در مورد عقل، حدیث جنود عقل و جهل است.^۵ این حدیث هر یک از عقل و جهل را دارای ۷۵ سرباز و سپاهی دانسته است. اکثر سپاهیان عقل، فضایل اخلاقی‌ای همچون عدل، شکر، توکّل، عفّت، زهد، تواضع، حلم، صبر، وفا، صدق، امانت و مدارات‌اند و اکثر سپاهیان جهل، رذایل اخلاقی‌ای هستند که در مقابل فضایل اخلاقی قرار می‌گیرد.

برخی واجبات را شرع بیان می‌کند، اما همان‌طور که در بحث از لوازم باطلِ انکار حُسن و قُبح عقلی گفتیم، وجوب اطاعت از شریعت را هم عقل برای انسان اثبات می‌کند. بنابراین، عقل ملاک تکلیف است و به واسطه عقل، انسان می‌فهمد که باید برخی کارها را انجام دهد و برخی کارهای دیگر را ترک کند؛ چه مستقلاً و چه به واسطه شرع. از این‌رو، به اندازه درجه عقل انسان، خداوند او را مؤاخذه می‌کند.

۲.‌. ۲. ابو عبداللّه الْأَشْعَرِی عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ قَالَ قَالَ لِی ابو الْحَسَنِ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ علیه السلام … یا هِشامُ، إنَّ لِلّهِ عَلَى النّاسِ حُجَّتَینِ: حُجَّةً ظاهِرَةً وحُجَّةً باطِنَةً، فَأَمَّا الظّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَالأَنبِیاءُ وَالأَئِمَّةُ علیهم السلام وأمَّا الباطِنَةُ فَالعُقولُ.

هرچند ابوعبداللّه الاشعری و هشام بن الحکم امامی ثقه هستند‌، ولی این روایت از جهت سند، مُرسل است. البته، همان‌گونه که ملاصالح مازندرانی گفته است، به جهت آن ‌که روایت از جمله روایات ارشادی است، ضعف در سَندْ موجب روی‌گردانی از مضمون آن نخواهد شد.^۱ ضمن این که مضمون آن مؤیَد به آیات قرآن و دیگر روایات است و در کتاب معتبری مثل کافی نقل شده است. برخی کتاب‌های دیگر مانند تحف العقول و مجموعه ورام نیز این حدیث را نقل کرده‌اند. بنابراین، وثوق به صدور حدیث حاصل می‌شود.

ملاصالح مازندرانی معتقد است عقل از آن جهت در این روایت حجت باطنی تلقی شده است که به واسطه آن می‌توان حق را از باطل، درست را از غلط، سعادت را از شقاوت، خوب را از بد و خیر را از شر تشخیص داد:

أمّا الباطنة فهى العقول لأنّ بها تمیز الحقّ من الباطل والصواب من