بذلك، دلیل على أن طریق ذلك العقل.^۱

ابوالحسن حلبی (م قرن ۶) معتقد است علم به خوبی‌ها و بدی‌ها میان همه فراگیر است و منشاء آن تنها کمال عقل است؛ به‌گونه‌‌ای که با عقل کامل نمی‌توان از تصدیق به آن گریخت.

أما الكلام فی ركن العدل‏: فإنه یترتب على أصلین: أحدهما إثبات التحسین والتقبیح العقلیین، لأنه قد ثبت عموم العلم بمحسنات ومقبحات ولا یقف العلم بحسنها وقبحها على ما وراء كمال العقل ولا یمكن الخروج عنه معه، فلو لا أنه من جملة علومه، لم یكن لجمیع ذلك وجه ولا تأثیر لأمر ولا نهی، فی حسن مأمور ولا قبح منهی، لأنهما لو أثرا لتوقف العلم بحسن ما حسنته العقول وقبح ما قبحته على ورود‌هما فیستحیل الجمیع، لما فیه من الدور وكان لا یقبح منه تعالى تصدیق الكذابین، الذی لو جاز علیه لم یبق طریق إلى العلم بصدق الأنبیاء صلی الله علیه و اله ولا بصحة الشرائع وما بصحة مدلوله فساد دلیله إلا غیر خاف الفساد وثانیهما: إثبات اقتداره تعالى على ما له صفة القبیح، لأن استناد كونه قادرا إلى ما هو علیه فی ذاته، یقتضی عموم تعلق قادریته بكل مقدور على الوجه الذی لا یتناهى.^۲

ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت (م قرن ۵ یا ۶) تصریح می‌کند که عقل حُسن و قُبح برخی از افعال را به صورت مستقل و بدیهی و قطعِ نظر از امر و نهی الهی درک می‌کند؛ مثل قبح ظلم و کذب و حسن انصاف و صدق. حُسن و قُبح این امور مستند به شرع نیست؛ زیرا ظلم در جاهلیت نیز قبیح بوده است.

والأفعال قد یستقلّ العقل بقبح بعضها دون بعض وبحسنه كالظّلم والإنصاف والكذب والصّدق، لأنّه معلوم ولا یستند إلى الشّرع لاستقباح

وحسن كثیر مما ننفر عنه ولأنا نعلم ضرورة استحقاق فاعل العدل والصدق المدح وفاعل الظلم والكذب الذم.^۱

ابوالفتح کراجکی (م ۴۴۹) کارکرد عقل را تمیز میان فعل حسن و فعل قبیح دانسته، تکلیف را متوقف بر آن می‌داند. او می‌گوید:

فإن قال ما العقل فقل هو عرض یحل الحی یفرق بین الحسن والقبح ویصح بوجوده علیه التكلیف.‏^۲

شیخ طوسی (م ۴۶۰) ضمن تقسیم حُسن و قُبح به عقلی و شرعی، در توجیه حُسن و قُبح عقلی بیان می‌کند که هر انسانی با عقل فطری خود، قبح ظلم، جهل و کذب را می‌فهمد و فراگیر بودن اذعان به این حکم میان عُقلا را نیز شاهدی بر درک عقل فطری و مشترک انسان‌ها می‌دانند.

والعلم بقبح القبائح ووجوب الواجبات، یكون عقلیاً وشرعیاً. فالعقلیات كالعلم بقبح الظلم والكذب العاری من نفع، أو ضرر والعبث وغیر ذلك والواجبات كالعلم بوجوب ردّ الودیعة والانصاف وقضاء الدین والعلم بحسن الإحسان وغیر ذلك. «و اما ما یعلم» بالشرع فكل ما لا یمكن معرفته بالعقل، كالعبادات الشرعیة من الصلاة والزكاة والصوم والحج وغیر ذلك وكقبح شرب الخمر والزنا وغیر ذلك. فانه لا مجال للعقل فی العلم بذلك والذی یدل على ما قلناه، من العالم بما تقدم هو العقل دون الشرع: هو ان كل عاقل مفطور العقل، یعلم بقبح الظلم وقبح‏ الجهل والكذب والعبث. فلو لا أن طریق ذلك العقل لما وجب شمول العلم لجمیع العقلاء ولكان یقف على من علم صحة السمع وفی علمنا باشتراك جمیع العقلاء من موحد وملحد ومقر بالنبوات وجاحد لها فی العلم