حسن؟ وما كان قبیحاً فهو عند اللّه تعالى كذلك؟ ولا یجوز أن یكون حسن شی‏ء هو عنده یفیده ولا قبح أمر هو عنده بخلافه. قلنا: الأمر كذلك.^۱

وی در کتاب المخلص علم به امور قبیح را به سه قسم ضروری، اکتسابی مستدل و اکتسابی غیر مستدل تقسیم می‌کند. قبیح ضروری مانند قبیح بودن ظلم و امر به قبیح و کفران نعمت است. در این موارد، طبیعت فعل مانند ظلم، قبیح است. قبیح اکتسابی غیر مستدل، همان قبیح به اعتبار است. برای مثال، زدن کسی اگر به اعتبار تأدیب باشد حسن است و اگر به اعتبار اذیّت و ظلم باشد، قبیح است. قبیح اکتسابی مستدل مانند قُبح کذب است که اگر با نفع و دفع ضرر بالاتر همراه باشد، حسن است و اگر اثبات شود که عاری از چنین نفع یا دفع ضرری است، حَسن است. سید مرتضی می‌گوید:

العلم بقبح القبائح: قد یكون ضروریاً وقد یكون مكتسباً. و ما یعلم باكتساب على ضربین: أحدهما: مكتسب غیر مستدلّ علیه والآخر: مستدلّ علیه. فأمّا ما یعلم ضرورة، فهو العلم بالجملة المتناول لما اختصّ بطبعه، مثل العلم بأنّ الظلم قبیح والأمر بالقبیح وكفر النعمة قبیحان والمكتسب الذی لا یدلّ علیه، هو العلم بأنّ الضرر المخصوص المعین قبیح؛ لأنّا متى علمنا فی فعل زید لعمرو أنّه ظلم، فلا بدّ أن یفعل اعتقاداً لقبحه؛ لیدخل فی الجملة المتقرّرة فی العقل ویكون ذلك الاعتقاد علماً لدخوله فی الجملة المعلومة ومطالبته، لها وقد یصحّ أن یعلم أنّ فی الفعل بعینه، أنّه على الصفة التی تقرّر فی العقل العلم بقبحها اختصّ بها تارة ضرورة وتارة باعتبار واكتساب. فمثال الضرورة: أن یسمع رجلاً یقول لغیره: اظلم فلاناً ویضطرّ إلى قصده، فنحن‏ضرورة [نعلم‏] أنّ قوله أمر بالقبیح وكذلك قد یعلم أحدنا فی قتله لمن لا یعلمه مستحقّا للقتل أنّه بصفة القتل‏. و اما العلم باعتبار، فهو أن یشاهد زیدا یؤلم عمروا، فإذا اعتبرنا وعلمنا قبحه‏، كان العلم بالقبیح المعین لا یكون

منفعت و دفع ضرر بزرگتری در آن کذب وجود ندارد، مستحق مذمّت است و از همین حالت تعبیر به قبیح بودن فعل می‌کنیم. او این درک ضروری را لازمه کمال عقل می‌داند و بر آن است که اگر کسی حُسن و قُبح به این معنا را منکر شود، راهی جز تنبیه به این که او ضروریات را انکار می‌کند، وجود ندارد:

فصل فى ذكر القبیح وبیان حقیقته‏: قد علم باضطرار أنّ الكذب الّذی لا نفع فیه ولا دفع ضرر أعظم منه والضرر الّذی لا نفع فیه ولا دفع ضرر أعظم منه ولا هو مستحق ولا یظن ذلك فیه، متى فعلهما القادر المخلّى، یستحق لفعلهما الذم، اذا لم یمنع منه مانع. فعبرنا عما هذه حاله بأنه قبیح وأفدنا بهذه العبارة هذا المعنى فیه. فمن خالف فى ذلك لم یخل خلافه من وجهین: اما أن یكون فى المعنى، بأن یقول: ان الكذب والظلم لا یستحق بفعلهما الذم على وجه، أو یستحق بهما المدح وهذا مما یعلم بطلانه باضطرار. لأنّ من كمال العقل العلم بأنّ الظلم مما نستحق به الذم ولا یختلف العقلاء فى العلم بذلك، كما لا یختلفون فى العلم بالمدركات وسائر ما یكمل به العقل. فلا فرق بین من یدعى خلاف ما ذكرناه فى الظلم والكذب وبین من یدعى ذلك فى سائر ما یعلم باضطرار ومن بلغ هذا الحدّ، لم یمكن فى مكالمته الا التنبیه على جحده الضروریات.^۱

از این عبارت تفسیر حُسن و قُبح افعال به این که فاعل این افعال مستحق مدح و ذم است و این که حکم عقل در این مورد، از ضروریات و بدیهیات عقلی است، قابل استفاده است.

سید مرتضی (م۴۳۶) در عبارت ذیل، نه‌تنها حُسن و قُبح عقلی را بیان می‌کند، بلکه ملازمه میان حکم عقل و حکم شرع را نیز می‌پذیرد:

ان سأل سائل فقال: أ لستم تزعمون أن ما كان فی عقولنا حسناً فهو عند اللّه