میان شکرگزار و غیر شکرگزار فرق است؛ زیرا شکرگزار - بر خلاف غیرشکرگزار - در نزد عقل مورد ستایش قرار می‌گیرد و چون عقلاً چنین مزیت و برتری برای شکرگزار وجود دارد، عدلِ الهی اقتضا می‌کند که طبق حکم عقل با او رفتار شود:

ولأن حال العامل الشاكر بخلاف حال من لا عمل له فی العقول وذلك أن الشاكر یستحق فی العقول الحمد ومن لا عمل له فلیس فی العقول له حمد وإذا ثبت الفضل بین العامل ومن لا عمل له كان ما یجب فی العقول من حمده هو الذی یحكم علیه بحقه ویشار إلیه بذلك وإذا أوجبت العقول له مزیة على من لا عمل له كان العدل من اللّه تعالى معاملته بما جعله فی العقول له حقاً وقد أمر اللّه تعالى بالعدل ونهى عن الجور فقال تعالى إِنَّ اللّه یأْمُرُ بِالْعَدْلِ والْإِحْسانِ.‏^۱

از عبارت‌هایی که از شیخ مفید نقل کردیم، اعتقاد او به حُسن و قُبح ذاتی و عقلی، به‌خوبی، قابل استفاده است.

قاضی عبدالجبار (م ۴۱۵) ملاک تشخیص فعل حسن از قبیح را عقل معرفی کرده و می‌گوید: هر عاقلی می‌فهمد که ظلم، کفران نعمت، نشناختن خداوند و پرستش غیر خدا قبیح است و احسان کردن به دیگران، شکرگزاری نعمت، خوردن و آشامیدن و صدقه حسن است و می‌فهمد که برگرداندن امانت و بدهی واجب است:

فان قال: وبما ذا یتمیز القبیح من الحسن، قیل له: ان العاقل یعلم أن الظلم قبیح وكفر النعمة والجهل باللّه تعالى وعبادة غیره ونعلم أن الاحسان حسن وشكر النعمة والأكل والشرب، اذا لم یفد المضرة ونعلم أن ردّ الودیعة وقضاء الدین وشكر النعمة واجب والصدقة مرغوب فیها.^۲

به اعتقاد او، انسان، به صورت بدیهی، می‌داند کسی که مرتکب کذبی شود که هیچ

بالمعصیة ولا یعطى الثواب على الطاعة لأن من منع ما علیه‏ واستوفى ما له كان ظالماً معبثاً وتعالى اللّه عن ذلك علواً كبیراً وبهذا قضت العقول ونزل الكتاب المسطور ثبتت الأخبار عن أئمة أهل بیت محمد علیهم السلام وإجماع شیعتهم المحدثین العلماء منهم المستبصرین.^۱

او در جای دیگر خلق کردن چیزی را که هیچ مصلحتی در آن نیست عبث و غیر جایز می‌داند و این مطلب را دیدگاه اهل العدل تلقی می‌کند:

وأقول إن خلق ما لا عبرة به لأحد من المكلفین ولا صلاح فیه لأحد من المخلوقین عبث لا یجوز على اللّه تعالى وهذا مذهب أهل العدل وقد ذهب إلى خلافه جمیع أهل الجبر.^۲

او عذاب شخصی به خاطر گریه همراهانش را خلاف عدل و حکمت دانسته و آن را بر خدا روا نمی‌داند:

وأقول إن هذا جور لا یجوز فی عدل اللّه تعالى وحكمته وإنما الخبر فیه‏ أن النبی صلی الله علیه و الهمر بیهودی قد مات وأهله یبكون علیه فقال إنهم یبكون علیه وإنه لیعذب‏ ولم یقل إنه معذب من أجل بكائهم علیه وهذا مذهب أهل العدل كافة ویخالف فیه أهل القدر والإجبار.^۳

ایشان در بحث استحقاقی یا تفضّلی بودن ثواب، طرفدار تفضّلی بودن ثواب است؛ زیرا انسان نمی‌تواند حق نعمت‌‌های الهی را آن‌ چنان که لازم و شایسته است به‌جا بیاورد، بنابراین، اگر خداوند در مقابل این افعال برای انسان‌ها حق و ثوابی قرار داده است از باب فضل، جود و کرم است.^۴ از سوی دیگر، انسان به عقلش می‌فهمد