فرآیندهای معرفتی^۱ و آثار^۲ آن مشاهده کرد. به بیان دیگر، آنچه ما از یقین در آیات قرآن می‏دانیم نمایش‏نامه‏ای از یقین را به تصویر می‏کشد که بر اساس گزاره‏های آن پیش‏نمونه بودن یقین به نحو نمونه اعلا نمایش داده شده است. همان‏طور که در یک نمایش‏نامه نقش‏های مختلف در ارتباط با یکدیگر دیده می‏شوند، گزاره‏های موجود در نمایش‏نامه یقین در قرآن نیز نشان‏دهنده ارتباطات منطقی میان اعضای معرفت‏شناختی و یقین‏اند. نقش‏هایی نظیر ادراکات حسی، نشانه‏ها و آیات و فرآیندهایی نظیر احاطه و تأمل عقلانی در ارتباط با یقین قرار می‏گیرند که فضای یقین را به شکل مفهومی، فضایی معرفت‏شناختی ترسیم می‏کنند. این روش در واقع بیان دیگری از نظریه قالب در معناشناسی شناختی است.

نظریه قالب، که بر اساس آن واژه‏ها نمادهایی به شمار می‏روند که انگاره شناختی را شکل می‏دهند، بیشتر نشان‏دهنده نمادهای معرفت‏شناختی در یقین است. با بررسی قالب آیات در زمینه معرفت از طریق آیات مراتب به چنین انگاره‏ای دست خواهیم یافت.

قالب شناختی مراتب معرفت در قرآن

نظریه قالب را می‏توان توصیف یک موقعیت یا پدیده‏ خارجی دانست که با مشخص کردن تمام عناصر و عواملی که در وقوع آن پدیده نقش مفهومی دارند، صورت می‏گیرد.^۳ نظریه قالب نظریه‏ای است که بر اساس آن زبان به عنوان

ظن را در این آیه مفهومی معرفت‏شناختی در نظر نگیریم، استعاره «ظن دارایی نیست» به قوت خود باقی می‏ماند. در برقراری نگاشت میان حوزه مبدأ (دارایی) به حوزه مقصد (ظن) تمام مؤلفه‏های حوزه مبدأ بر حوزه مقصد نگاشت می‏یابند. این مؤلفه‏ها در حقیقت به حوزه ملکیت تعلق دارند. در این حوزه مال یا دارایی، مالک، ملکیت و فقر وجود دارند. با برقراری نگاشت میان این دو حوزه، قرآن ظن را دارایی به شمار نمی‏آورد. انسانی که ظن دارد مالک است؛ اما با «لایغنی» مشخص می‏شود که ظن امر ناچیزی است که قابلیت بهره‏مندی از آن وجود ندارد. در مقابل، این آیه حق را دارایی دانسته است. اکنون به آیات زیر توجه کنید:

(كلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ * لَترَوُنَّ الجْحِيمَ؛^۱

چنین نیست که شما خیال می‏کنید اگر شما علم الیقین (به آخرت داشتید افزون طلبی شما را از خدا غافل نمی‏کرد) قطعاً شما جهنم را خواهید دید).

در آیه اول، ظن معرفت یا شبه‏معرفتی به شمار آمده که تطابقی با حقیقت ندارد و انسان را نیازمند باقی می‏گذارد؛ اما در آیات سوره تکاثر علم یقینی با رؤیت یکی دانسته شده که یکی از راه‏های دست‏یابی به واقعیت است. بنابراین، واقع‏نمایی در آیه اول از ظن نفی و در آیات دیگر برای یقین اثبات شده است.

دانش واقعی در قرآن، که حاصل جمعی از گزاره‏ها است و یک نمایش‏نامه از دو واژه ظن و یقین را به تصویر می‏کشد، نیز پیش‏نمونه بودن یقین برای معرفت را نشان می‏دهد. این دانش را می‏توان در ارتباط یقین با ادراکات حسی،^۲