اطمینان روان‏شناختی در قرآن

اطمینان روان‏شناختی شامل دو سطح اطمینان روان‏شناختی حاصل از معرفت و اطمینان روان‏شناختی غیر معرفتی است.

اطمینان روان‏شناختی با مبدأ معرفتی

تفاوت این مفهوم از اطمینان با اطمینان معرفت‏شناختی این است که در اطمینان معرفت‏شناختی هم در مبدأ و هم در فرآیند اطمینان یک امر معرفت‏شناسی وجود دارد؛ اما در اطمینان روان‏شناختی تنها در مبدأ امری معرفت‏شناختی دیده می‏شود و فرآیند اطمینان سرتاسر روان‏شناختی است. این مفهوم از اطمینان را می‏توان در آیه زیر مشاهده کرد:

(وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إلَّا بُشْرى‏ لَكُمْ وَ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُمْ بِهِ وَ مَا النَّصْرُ إلَّا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ الْعَزيزِ الْحَكيمِ؛^۱

ولى اينها را خداوند فقط بشارت و براى اطمينان خاطر شما قرار داده؛ وگر نه پيروزى تنها از جانب خداوند تواناى حكيم است).

بر اساس این آیه، مسلمانان به دلیل کثرت دشمنان دچار ترس شده بودند. بنابراین، این اطمینان از مبادی روان‏شناختی کامل، یعنی کیف نفسانی ترس تشکیل شده است. سپس خدا به آنان وعده می‏دهد که با فرشتگانی آنان را یاری کند. وعده بشارت مؤمنان را دلگرم می‏کند و اسباب اطمینان قلب آنان را فراهم می‏آورد. این وعده فقط اخبار از رویدادی در آینده به شمار می‏رود که البته امری معرفتی بوده است. اما اطمینان در این آیه از مفهومی معرفتی برخوردار نیست؛ به این معنا که اضطراب مؤمنان یک اضطراب معرفتی نبوده تا مسلمانان در سایه اِخبار الهی به اطمینان معرفت‏شناختی دست یابند، بلکه اضطراب و

است. پرسش صفوان از امام نشان می‏دهد که برداشت وی از اطمینان یک اطمینان معرفت‏شناختی است. امام نیز در پاسخ برداشت وی از معرفتی بودن اطمینان را انکار نمی‏کند و با زیادت در یقین، که آن نیز امری معرفتی است، پاسخ می‏دهد. بنابراین، در مرتبه پیش از حصول اطمینان، عدم سکون به دلیل ابهام در آگاهی از کیفیت یک پدیده برای ابراهیم علیه السلام به وجود آمده بوده است. به عبارت دیگر، این امکان وجود دارد که انسان به اصل پدیده‏ای ایمان داشته باشد، ولی به دلیل آنکه از کیفیت پدیده آگاهی ندارد، سکون و اطمینان قلبی نداشته باشد. بر این اساس، اطمینان حاصل پس از آگاهی از کیفیت پدیده از جنبه معرفت شناختی برخوردار است و در جایگاه یقین قرار می‏گیرد. باید تأکید کنیم که این اطمینان آثار روان‏شناختی خواهد داشت؛ اما روایت بر معرفتی بودن اطمینان در مرتبه معنا دلالت می‏کند، نه در مرحله آثار. به بیان دیگر، در این آیه اطمینان در مفهوم خود، بُعد معرفتی دارد نه اینکه اطمینان به معنای سکون نفس نتیجه معرفت باشد؛ یعنی زمانی که انسان از کیفیت پدیده اطلاع یابد، اضطراب معرفتی جای خود را به سکون آگاهی خواهد بخشید. ابن‏عاشور در این باره می‏نویسد:

و قوله: لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي‏ معناه لينبت و يتحقّق علمي و ينتقل من معالجة الفكر و النظر إلى بساطة الضرورة بيقين المشاهدة و انكشاف المعلوم انكشافا لا يحتاج إلى معاودة الاستدلال و دفع الشبه عن العقل، و ذلک أنّ حقيقة يطمئن يسكن، و مصدره الاطمئنان، و اسم المصدر الطّمأنينة، فهو حقيقة في سكون الأجسام. و إطلاقه على استقرار العلم في النفس و انتفاء معالجة الاستدلال أصله مجاز بتشبيه التردّد و علاج الاستدلال بالاضطراب و الحركة، و شاع ذلک المجاز حتى صار مساويا للحقيقة، يقال اطمأنّ باله و اطمأنّ قلبه.^۱