برداشت‏های شخصی در متعلَّق ظن دخالت دارند.

ت - دلیل ظن همواره ریشه در یک واقعه خارجی و موقعیت محیطی دارد؛ به این معنا که یک واقعه بیرونی سبب تحولی در نفس می‏شود و آن نیز به یک معرفت یا شبه معرفت می‏انجامد.

مقام احتجاج

از ویژگی‏های دیگری که در معنای ظن می‏توان بررسی کرد، مقام احتجاج است. آیا ظن در قرآن معرفتی قابل احتجاج شمرده می‏شود؟ به بیان دیگر، آیا بر اساس آیات قرآن، ظنون معتبر یا نامعتبر به لحاظ دلیلشان از این قابلیت برخوردارند که ظان بتواند آن را برای دیگران اثبات کند؟ پیش‏تر اشاره شد که یکی از ویژگی‏های ظن در قرآن این است که دلیلش یک اماره شخصی است که از حالت نفسانی شخص سرچشمه می‏گیرد و نوعی به شمار نمی‏آید. حال این سؤال مطرح می‏شود که آیا می‏توان این دلیل شخصی را به یک دلیل نوعی تبدیل کرد به گونه‏ای که بر اساس آن بتوان با خصم در مقام استدلال و برهان‏سازی برآمد یا آن را با دیگران به اشتراک گذاشت.

با توجه به تمام آیاتی که در آنها از واژه ظن و ویژگی‏های آن ذکری به میان آمده، نمی‏توان برای ظن دلیلی عقلانی، که ملاک یک معرفت نوعی باشد، قرار داد. تنها راه به اشتراک‏گذاری دلیل ظن نیز یک امر تکوینی خواهد بود و آن اینکه همان حالت نفسانی که در شخص ظان ایجاد شده در دیگران نیز به وجود آید. ایجاد این حالت نفسانی ممکن است با وقوع یک واقعه خارجی باشد؛ نظیر آنچه در آیه زیر به روشنی دیده می‏شود که بر اساس آن سنگینی جنگ و ترس حالت نفسانی خاصی را در پی دارد:

(إِذْ جاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَ إِذْ زاغَتِ الْأَبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ

دلیلی است که سبب حصول ظنون می‏شود. به بیان دیگر، آنچه نمونه اولیه و هسته مرکزی معنای ظن را در قرآن تشکیل می‏دهد، بیشتر بر دلیل ظن تکیه دارد؛ به این ترتیب پیش‏نمونه مفهوم ظن در قرآن با توجه به دلیل یا اماره آن چنین تعریف می‏شود: «ظن معرفت یا شبه‏معرفتی است که دلیل آن یک برهان عقلی یا شرعی نوعی نیست و منتسب به نفس و حالت باطنی افراد است که از یک رخداد خارجی سرچشمه می‏گیرد». هر یک از این ویژگی‏ها نیاز به توضیح دارد:

الف - ظن در قرآن شامل معرفت و غیر معرفت می‏شود، همان‏گونه که در بحث نمابرداری توضیح داده شد، ظن می‏تواند هم معرفت را شامل شود، به این معنا که مطابقت با واقع داشته باشد و هم غیر معرفت باشد، یعنی مطابق با واقع نباشد؛ ظن از این جهت ویژگی خاصی ندارد.

ب - دلیل ظن یک برهان یا استدلال عقلانی نوعی یا شرعی نیست. در تمام آیاتی که ظن در آن به نحو معرفت، یعنی مطابق با واقع، یا غیر معرفت آمده، دلیلی که برای آن وجود دارد اولاً یک استدلال عقلانی نیست، ثانیاً استدلال شرعی به معنای تبعیت از دستور خداوند نیست و ثالثاً نوعی نیست؛ به این معنا که دلیلی نیست که برای بیشتر عقلا معرفت‏بخش یا لازم الاتباع باشد یا واقع نما محسوب شود.

پ - آنچه سبب این شبه‏معرفت یا معرفت ظنی می‏شود درونی، باطنی و منتسب به نفس است. به بیان دیگر، یک حالت باطنی و نفسانی عامل اساسی پدید آمدن ظن است. جدا از اینکه ظن مطابق با واقع باشد یا نباشد، عاملی که سبب ایجاد چنین ظنی می‏شود یک حالت نفسانی و درونی است. به این سبب، ظن همواره شخصی خواهد بود؛ زیرا عامل آن در عقل یا قلب، به عنوان منبع نوعی معرفت، ریشه ندارد و عواطف، ایمان، اتصال به غیب و