اساس دریافت آنان از ظنشان توبه آنان را پذیرفته است. در ادامه این نوشتار پاسخ داده خواهد شد که چرا قرآن از این علم یقینی، که از آثاری نظیر آرامش روانی نیز برخوردار است، با عنوان ظن یاد کرده است. در اینجا باید اذعان کرد که این سه نفر بر متعلَّق ظن خود یقین داشته و بر آن سکون نفس یافته و‏ بر اساس آن عمل کرده‏اند. در واقع علمی که در این آیه از آن با عنوان ظن یاد شده، شامل مراحلی بوده است: ابتدا علم به اینکه راهی جز بازگشت به سوی خدا نیست؛ دوم سکون نفس بر این علم به عنوان تنها راه حل، و سوم انجام عمل مقتضی با آن و در نهایت تأیید این مراحل (علم، آرامش نفسانی و عمل) از سوی خداوند متعال. بدین ترتیب وجود سکون نفس در ظن مورد تأیید آیه است.

در آیه ۴۲ سوره یوسف نیز چنین سکونی در آثار ظن دیده می‏شود:

(وَ قالَ لِلَّذي ظَنَ‏ أَنَّهُ ناجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْني‏ عِنْدَ رَبِّكَ فَأَنْساهُ الشَّيْطانُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنينَ؛

و به آن یکی از آن دو نفر که می‏دانست رهایی می‏یابد گفت مرا نزد صاحب (سلطان مصر) یادآوری کن ولی شیطان یادآوری او را نزد صاحبش از خاطر وی برد و به دنبال آن (یوسف) چند سال در زندان باقی ماند).

بر اساس این آیه، یوسف چنان به ظن خود اطمینان درونی داشته که راه اصلی رهایی از زندان، که همان درخواست از خداوند متعال بوده، را فراموش می‏کند و بر اساس اطمینان و سکونی که بر ظن خود داشته، اقدام می‏کند. در این آیه، عمل یوسف و فراموشی یاد خدا بر وجود مؤلفه سکون نفسانی در ظن دلالت می‏کنند. نمونه دیگر را می‏توان در آیه زیر مشاهده کرد:

(حَتَّىٰ إِذَا ٱسْتَئْسَ ٱلرُّسُلُ وَ ظَنُّوا أَنَّهُمْ قَدْ كُذِبُوا جَاءَهُمْ نَصْرُنَا فَنُجِّىَ مَن نَّشَاءُ

باشند نیز می‏توان آن را در تعیین پیش‏نمونه ملاک دانست.

در تقسیم‏بندی مصادیق ظن در قرآن به دو مصداق عدم العلم و اعلی العلم اشاره شد. روشن است که در مصادیقی که ظن در اعلی العلم به کار رفته، از آنجا که ظن در نزد ظان والاترین علم و حتی برتر از یقین به شمار می‏رود، نوعی سکون و آرامش وجود دارد؛ همان‏گونه که در قطع چنین سکونی دیده می‏شود. از آنجا که سکون و آرامش امری درونی و باطنی است، فهم آن متوقف بر عکس العملی است که شخص ظان در برابر ظن حاصل شده انجام می‏دهد. این واکنش، که قرآن در برخی آیات آنها را گزارش کرده، نشان می‏دهد که حالت سکون و آرامش در ظان ایجاد شده است. نمونه این ظنون را می‏توان در سه آیه زیر مشاهده کرد:

(وَ عَلَى الثَّلاثَةِ الَّذينَ خُلِّفُوا حَتَّى إِذا ضاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إلَّا إِلَيْهِ ثُمَّ تابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحيمُ؛^۱

در این آیه سه نفر از اصحاب رسول خدا به بهانه‏های مختلف از جهاد سرباز زده بودند که در نهایت چنان سختی روانی بر آنان چیره شد که تنها راه چاره را توبه و بازگشت به سوی خداوند دیدند. قرآن از این معرفت با عنوان ظن یاد کرده است. این ظن در نزد آنان از چنان توجیهی برخوردار بود که تصمیم بر توبه و بازگشت گرفتند. این نشان می‏دهد که آنان بر ظن خود آرامش و سکون یافته‏ و بر اساس آن اقدام کرده‏اند. ساختار نفی و استثنا در آیه (وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إلَّا إِلَيْهِ) نیز نشان می‏دهد که متعلَّق ظن آنان یگانه احتمال و تنها راه حلی بوده که به آن اطمینان داشته‏اند و خداوند نیز این اطمینان روانی را تأیید کرده، بر