(مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ مُريبٍ‏؛

آن كسى كه به شدت مانع خير و متجاوز و در شک و ترديد است).

همین آیه با ساختار لفظی و معنایی دقیقاً مشابه آیه ۱۲ در سوره قلم تکرار شده و فقط واژه اثیم به جای مریب آمده است که نشانگر جانشینی مستقیم این دو واژه است:

(مَنَّاعٍ لِلْخَيْرِ مُعْتَدٍ أَثيمٍ؛

و بسيار مانع كار خير، و متجاوز و گناه‏كار است‏).

در نمونه‏ای دیگر و در ساختار معنایی کمی متفاوت، نشستن اثیم در جایگاه مریب دیده می‏شود:

(وَ ما يُكَذِّبُ بِهِ إلَّا كُلُّ مُعْتَدٍ أَثيم‏؛^۱

تنها كسى آن را انكار مى‏كند كه متجاوز و گنه‏كار است).

رابطه جانشینی اگرچه دلالت بر هم‏معنایی دو واژه نمی‏کند، نشان می‏دهد که میان دو واژه رابطه معنایی برقرار است. به همین دلیل باید معنای ریب را دربرگیرنده نوعی گناه دانست. افزون بر آن، گناهی که در معنای ریب اشراب شده، گناهی را شامل می‏شود که تکذیب قیامت و آیات الهی را در پی دارد. بنابراین، ریب را - در بار منفی آن - باید دربرگیرنده مفهومی به شمار آورد که در مفهوم‏سازی قرآن گناه به حساب می‏آید و منجر به عملی از جنس تکذیب می‏شود.

انکار و اتهام

با بررسی آیات قرآن و بدون در نظر گرفتن معنای لغوی ریب، می‏توان نوعی نگاه اتهام‏گونه را در معنای ریب مشاهده کرد. این معنا امکان آن را دارد که هم در استعمال منفی ریب در معنای پیش‏نمونه لحاظ شود و هم در استعمالات

همنشینی وجه قابل پذیرشی ارائه کنند، معنای تهمت را به معنای شک افزوده‏اند و ترکیبی دو وجهی برای معنای ریب در نظر گرفته‏اند.^۱

حقیقت آن است که هیچ شاهد و قرینه‏ای نمی‏توان یافت که بر اساس آن معنای تهمت در پیش نمونه ریب در قرآن اخذ شده باشد. فرازهایی از آیات که واژه ریب را همنشین با شک آورده‏اند، به دو دسته تقسیم می‏شوند؛ دسته‏ای از این فرازها از زبان کافران نقل شده‏اند^۲ و دسته دیگر از زبان خداوند.^۳ با توجه به همین نکته و بدون تصرف در معنای تهمت، نمی‏توان در هر دو دسته از آیات مریب را دارای معنایی یکسان (تهمت) دانست؛ زیرا حتی اگر بپذیریم که مریب در آیات دسته دوم معنای تهمت دارد و خداوند کافران را شکاکان تهمت‏زننده به شمار آورده است، وجهی ندارد که کافران در مقام معارضه و پاسخ‏گویی به ادعای پیامبران، خود را تهمت‏زننده بخوانند، جز اینکه معنای مریب را در آیات دسته اول تهی از تهمت و در آیات دسته دوم متضمن آن بدانیم. بنابراین، در چنین برداشتی نباید معنای تهمت را در پیش‏نمونه لحاظ کرد؛ زیرا دیگر از ملاک برتری در شبکه معنایی برخوردار نیست.

از شواهدی که معنای ریب را در قرآن از شک متمایز می‏سازد، رابطه جانشینی میان این واژه و واژه اثم است. در آیه ۲۵ سوره ق چنین آمده است: