۳. کميل بن زياد بن نَهيک نَخَعي صُهْباني (م ۸۲ ق)

از اصحاب نزديک امير مؤمنان علي عليه السلام و يکي از اشراف و وجوه کوفه بود. وي از نخستين معترضان عثمان در کوفه به شمار مي‌آمد و در سال ۳۲ ق، از کوفه به حمص تبعيد شد. کميل از همان روزهاي نخستين خلافت امام علي عليه السلام، به ياران نزديک ايشان تبديل گشت و بعدها از طرف آن حضرت، عامل هِيت ـ که منطقه‌اي سوق ‌الجيشي در شمال کوفه بود ـ ، شد و توانست با موفّقيت، يکي از نخستين حملات سپاه معاويه را به عراق دفع کند. ^۱ او در جنگ صفّين، در کنار امام علي عليه السلام حضور داشت و سال‌ها بعد، در جريان قيام عبد الرحمان بن محمّد بن اشعث، عليه حجّاج، در سال ۸۲ ق، به عبد الرحمان پيوست. کميل در نودسالگي، به دليل شرکت در قيام و به خاطر نيم قرن عشق و دوستي علي عليه السلام و در حالي که پيش‌بيني شهادت خود را از زبان مولايش براي حجّاج بيان مي‌کرد، به دست او به شهادت رسيد. ^۲
کميل را شيعه ^۳ و نيز اهل سنّت توثيق کرده‌ و از بزرگان دانسته‌اند. ابن سعد، او را در طبقه نخست کوفيان و از اصحاب امير مؤمنان عليه السلام آورده و ابن مسعود، او را ثقه و قليل الحديث خوانده است. ^۴ مدائني، نام او را در ميان عبّاد کوفه و در کنار افرادي چون اويس قرني و ربيع بن خَيثَم قرار مي‌دهد. عِجْلي نيز کميل را ثقه مي‌داند؛ ^۵ امّا ابن حبان، وي را به دليل عشق مفرط به علي عليه السلام و نقل روايات مشکل، منکر الحديث معرّفي مي‌کند. ^۶

۲. اَصبغ بن نُباته تَميمي حَنظلي مُجاشِعي

او مردي شاعر، از دلاوران کوفه و صحابي نزديک و عضو سربازان نخبه امام علي عليه السلام در کوفه بود. اصبغ از ديدگاه شيعيان، از ياران وفادار و پرهيزگار امام علي عليه السلام بوده و ستايش شده است. او در شمار کساني است که متعهّد شدند تا پاي جان براي آن حضرت بجنگند و امام نيز به آنان وعده بهشت داد. ^۱ رجاليان اهل سنّت، اصبغ بن نباته را توثيق کرده‌اند؛ امّا روايت‌هاي او را ضعيف مي‌دانند. ابن حبان، علّت تضعيف وي را شدّت علاقه او به امير مؤمنان علي عليه السلام بيان کرده است. ^۲ عقيلي، اصبغ را به عقيده رجعت، متّهم کرده است ^۳ و ابن عدي، بي‌اعتمادي بر روايات او را به دليل بي اعتمادي از کساني که از وي نقل مي‌کرده‌اند، مي‌داند و معتقد است که اگر کسي که از وي روايت کرده، مورد اعتماد باشد، اشکالي در روايت اصبغ نيست. ^۴

روايات و آثار

اصبغ، علاوه بر امام علي عليه السلام از امام حسن عليه السلام، ابو ايوب انصاري، عمّار بن ياسر، و عمر بن خطّاب روايت کرده و از او افرادي چون: اَجلَح بن عبد الله کندي، ثابت بن اَسلم، ابو حمزة ثمالي، ابو الجارود زياد بن منذر، سَعْد بن طَريف اِسکاف، فِطْر بن خليفة و محمّد بن سائب کلبي، روايت کرده‌اند. ^۵
اصبغ مي‌گويد:
از مواعظ علي بن ابي‌ طالب، صد فصل به خاطر سپردم و از خطابه‌هايش گنج‌هايي که بازگويي آنها، جز فزوني و گستردگي نياورد. ^۶
روايات اصبغ در جوامع حديثي شيعه و برخي از مسانيد اهل سنّت (مانند: سنن الترمذي و سنن ابي داوود) آمده است. وي در جوامع حديثي شيعه، ۵۶ روايت دارد که همه را (بجز دو مورد) از امام علي عليه السلام نقل کرده است. ^۷ او علاوه بر اين، روايات ديگري در کتب روايي اهل سنّت و شيعه دارد؛ ^۸ ولي نجاشي و شيخ طوسي، تنها دو سند مکتوب طولاني و يک حديث بلند را به وي نسبت داده‌اند. سند اوّل، عهدنامه مالک اشتر است که امام علي عليه السلام در هنگام اعزام وي به مصر، براي وي نوشت و متن آن در نهج ‌البلاغه آمده است. سند دوم، وصيت آن حضرت به فرزندش محمّد ‌بن حنفيه است که اين متن، در کتاب من لا يحضره الفقيه، بيان شده است. ^۹ حديث طولاني اصبغ، يک گزارش طولاني درباره شهادت امام حسين عليه السلام است که احمد ‌بن عبد الله بن جُلَين دوري ورّاق (م ۳۷۷ ق) به روايت ابن عُقْدَه و با سندي که به ابو ‌الجارود مي‌رسد، نقل کرده است. ^۱۰