الف) تعريف تشيع و آغاز پيدايش آن

کتاب‌هاى لغت، «شيعه» را به معناى پيرو و ياور دانسته اند: «شيعة الرجل أى أتباعه و أنصاره؛ شيعه مرد، يعنى پيروان و ياورانش». ^۱ در قرآن کريم نيز اين واژه در اين معنا به کار رفته است. مثلاً در داستان حضرت موسى عليه السلام آمده است:
فَوَجَدَ فِيها رَجُلَينِ يقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِيعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ؛ ^۲
[حضرت موسى عليه السلام] در شهر، دو مرد را با هم در زد و خورد يافت: يکى از پيروان او و ديگرى از دشمنانش [بود].
در اصطلاح، به هر کس که ولايت علي عليه السلام و اهل بيت او را بر گردن دارد، شيعه گفته مي‌شود. ^۳ شهرستاني، تعريف کاملي از شيعه به دست مي‌دهد:
شيعه، کساني هستند که از عليرضي الله عنه پيروي کردند و معتقد به امامت و خلافت وي هستند و اين امامت را از طريق نص و وصيت، جلي يا خفي، مي‌دانند. شيعه، معتقد است که امامت از فرزندان علي خارج نمي‌شود و اگر چنين شد، يا به دليل ظلم ديگران است و يا امام، تقيه کرده است. امامت، قضيه مصلحتي نيست که به اختيار مردم باشد و آنان امام را نصب کنند؛ بلکه امامت، از اصول و ارکان دين است و بر پيامبرانْ شايسته نيست که از آن اغفال کنند يا آن را به مردم واگذارند. از اعتقادات عام شيعيان، وجوب تعيين امام و تنصيص بر امامت، عصمت انبيا و ائمّه از همه کبائر و صغائر، تولّا و تبرّا در قول و فعل و عقد، مگر در حال تقيه است. ^۴
در ‌باره اين که آغاز پيدايش شيعه، به عنوان پيروان امام علي عليه السلام، از چه زماني است، نظرهاي گوناگوني بيان شده است. ^۵ شيعيان، اغلب ظهور اين مذهب را به وفات پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و حتّي زمان حيات ايشان مي‌دانند. سَعْد قمي، معتقد است که اوّلين فرقه از فرق اسلامي، شيعه است که پيروان علي‌ بن ابي طالب عليه السلام در زمان حيات پيامبر صلي الله عليه و آله و بعد از آن بودند و آنان به دلبستگي به علي عليه السلام و قول به امامتْ معروف هستند. وي اوّلين شيعيان را چنين برمي‌شمرد: مقداد بن اسود، عمّار بن ياسر، ابوذر و سلمان. ^۶
يعقوبي در تاريخ خود، از تعدادي نام مي‌بَرد که از بيعت با ابو بکر سر باز زدند و به علي عليه السلام تمايل داشتند: عبّاس بن عبد المطّلب، فضل بن عبّاس، زُبير بن عوام، خالد بن سعيد، مقداد بن عمرو، سلمان فارسي، ابوذر غفّاري، عمّار بن ياسر، براء بن عازب و اُبي بن کَعْب. ^۷
روايات مربوط به ظهور تشيع در زمان پيامبر صلي الله عليه و آله آن قدر زياد است که سيد حامد حسين، کتاب مشهور خود عبقات الأنوار را از آن پر کرده است. ^۸ در کتاب الدرجات الرفيعة في طبقات الشيعة، بسياري از صحابه‌اي که به امير مؤمنان علي عليه السلام ارادت و علاقه داشته‌اند، جمع‌آوري شده‌اند. ^۹
بايد توجّه داشت که ذکر الفاظي همانند «شيعة علي» در سخنان پيامبر صلي الله عليه و آله به معناي شيعه اصطلاحي نيست؛ بلکه لفظ «شيعة» در زمان آن حضرت و حتّي تا مدّت‌ها بعد، به معناي لغوي آن به کار مي‌رفته است. شاهد اين سخن، به کار رفتن الفاظي مانند «شيعة آل ابي سفيان» در لسان اهل بيت عليهم السلام براي پيروان بني‌ اميه است. ^۱۰
بنا بر اين، نظريه بالا گرچه نظري درست است و تکوين تشيع، به عصر پيامبر صلي الله عليه و آله باز مي‌گردد، ولي بروز اجتماعي آن، به عنوان يک جريان مشخّص فکري و سياسي، به مقطع زماني بعد از رحلت پيامبر صلي الله عليه و آله برمي‌گردد، به اين معنا که ائمّه عليهم السلام به تدريج و حسب شرايط جامعه، ابعاد مختلف اين فکر را تبيين کردند و اين گونه نبود که از همان روز نخست، همه ابعاد فکري و اخلاقي تشيع بر همگان معلوم باشد.