۱. کتاب‌هاي برجاي مانده تا سده چهارم
يک. کتاب «مقتل الحسين عليه السلام» ابو مِخْنَف
تصريح کننده: طبري (م ۳۱۰ ق)
اين کتاب، از کتاب‌هاي مشهور بوده و مؤلّفان بعدي، مطالب آن را در کتاب‌هاي خود نقل کرده‌اند. نقل‌هايي از اين کتاب، در آثار سده‌هاي اخير، باقي مانده است. احتمالاً ابن عساکر، شرح حال زينب دختر حسين بن علي بن ابي طالب عليه السلام را که به قرائت خود در کتاب ابو مخنف ارجاع داده، از همين کتاب بوده است. ۱
مجلسي (م ۱۱۱۱ ق) نيز آن را در مصادر بحار ا?نوار آورده است. ۲ حويزي (م ۱۱۱۲ ق) در تفسير نور الثقلين، ۳ بارها به نقل از آن تصريح کرده است. سيد محسن امين، در شرح حال سليمان بن علي بن محمّد بن سليمان عاملي مزرعاني آورده که نسخه‌اي از کتاب مقتل الحسين عليه السلام اثر ابو مخنف را يافته که وي به خطّ خود و به تاريخ ۱۱۱۷ ق، نوشته بود. ۴
اين کتاب، يک بار به صورت سنگي در بمبئي چاپ شد و بار ديگر (به سال ۱۲۸۷ ق) به همراه مجلّد دهم بحار الأنوار. امّا آقا بزرگ تهراني، معتقد است که برخي از مطالب اين کتاب، جعلي است ۵ و نقل‌هاي آن، دقّت کافي ندارد، تا جايي که برخي بر اين باور شدند که کتاب موجود، تنها برخي از مطالب مقتل ابو مِخْنَف را در بر دارد. ۶
بنا بر اين، اصل کتابي که ابو مِخْنَف در مقتل امام حسين عليه السلام نوشته، از گرد حوادث در امان نمانده و جز نقل‌ها و گزارش‌هايي که در کتبي چون تاريخ طبري بيان شده، اثر ديگري از آن نمانده است؛ ولي آنچه امروز به نام مقتل الحسين يا اوّلين تاريخ شيعه از واقعه کربلا و قيام مختار نشر شده، معتبر نيست و بسياري از کتاب‌شناسان، به ساختگي بودن آن تصريح کرده‌اند. محدّث قمي نيز اعتبار اين کتاب را زير سؤال مي‌برد و مي‌نويسد:
مقتل منسوب به ابي مِخْنَف، از ابي مِخْنَف و يا حتّي از مورّخ معتبر ديگري نيست و اين امر، با تأمّل در روايات اين کتاب و مقايسه آن با منقولات طبري و ديگران بر مي‌آيد. ۷
از اين رو، محقّق معاصر، حسن غفّاري، با مبنا قرار دادن تاريخ طبري، کوشيد تا پراکنده‌هاي کتاب را گردآوري نمايد و اشکالاتي را که در نسخه‌هاي قبلي کتاب بود، برطرف کند. اين کتاب، با تحقيق و حواشي به سال ۱۳۹۸ ق، در قم (انتشارات کتاب‌خانه آية الله مرعشي) به چاپ رسيده است.
1. تاريخ مدينة دمشق، ج ۶۹، ص ۱۶۸.
2. بحار الأنوار، ج۱، ص۲۵.
3. تفسير نور الثقلين، ج۱، ص۴۱۴ و ج۲، ص۱۶۰ و ج۳، ص۲۴۰ و ۲۶۸ ـ ۲۶۹ و ۳۶۶ و ۵۶۴ و ج۴، ص۲۲۲ و ۲۵۹ و ج۵، ص۹۸، ۹۵، ۱۵۹، ۱۶۶ و ۲۴۷.
4. أعيان الشيعة، ج ۷ ، ص ۳۰۸.
5. الذريعة، ج۲۲، ص۲۷.
6. ر.ک: مقتل الحسين، ص۴.
7.۱ . الکني و الألقاب، ج۱، ص۱۵۵.
