۱. کتاب‌هاي تفسير و علوم قرآن
در ميان انواع کتب راويان کوفي در سه قرن نخست هجري، ۳۱ عنوان، مربوط به تفسير و علوم قرآن است. از اين ميان، پانزده عنوان، کتاب التفسير و يک عنوان، تفسير الباطن است. کتاب اخير به علي بن حسّان بن کثير هاشمي نسبت داده شده که از غُلات بوده و نجاشي، کتاب او را سراسر تخليط مي‌داند. ۱ قابل توجّه است که اين عنوان کتاب، تنها دو بار به کار رفته است: يکي، براي راوي مذکور و بار ديگر، براي محمّد بن اورمه قمي ـ که وي نيز از غُلات معرفي شده است ـ . ۲ کوفي بودن راوي ما تصريح نشده است؛ امّا با توجّه به اين‌که عموي علي بن حسّان، عبد الرحمان بن کثير هاشمي، ۳ کوفي و ضعيف است و علي بن حسّان از وي بسيار روايت مي‌کند، ۴ مي‌توان دريافت که وي، حداقل، در کوفه زندگي مي‌کرده يا منتسب به اين مکتب است.
به نظر مي‌رسد که عنوان «التفسير» در اغلب موارد، به معناي تفسير روايي است و اگر تفسير لغات و شرح واژه‌ها منظور بود، با عناويني همچون « تفسير غريب القرآن»، که يکي از کتب ابان بن تَغْلب است، ۵ به آن اشاره مي شد. علاوه بر کتاب تفسير غريب القرآن از ابان بن تغلب، درباره علوم مربوط به قرآن، پنج کتاب ديگر، شامل: کتاب الوقف و الابتداء، کتاب الهمز، وکتاب إعراب القرآن از محمّد بن حسن رواسي و ۶ الشواهد من کتاب الله، و الناسخ و المنسوخ از حسن بن علي بن فضال فَطَحي ۷ نوشته شده است. در موضوع فضايل قرآن و تلاوت سوره‌هاي آن نيز، هفت عنوان کتاب وجود دارد.
جالب آن است که بسياري از کتب تأليف شده در اين موضوع، مربوط به راويان بزرگ شيعي غير امامي است. افرادي همچون: ابو الجارود زيدي در تفسير القرآن، ۸ علي بن ابي حمزه بَطائني واقفي در کتاب التفسير ـ که بيشتر آن را از أبو بصير نقل کرده ـ ، ۹ حسن بن علي بن ابي حمزه واقفي در فضائل القرآن، ۱۰ حسن بن علي بن فضّال فَطَحي در الشواهد من کتاب الله و الناسخ و المنسوخ، علي بن حسن بن علي بن فضّال فطَحي در کتاب التفسير، ۱۱ علي بن اسباط فطحي، ـ که از اين عقيده بازگشت ـ در کتاب التفسير ۱۲ و ابن عقده زيدي در کتاب تفسير القرآن وکتاب الجهر ببسم الله الرحمن الرحيم ۱۳ . از آن جايي که عدّه اندکي از راويان و فقيهان بزرگ امامي، همچون: هشام بن سالم، ۱۴ حسن بن محبوب ۱۵ و ابو حمزه ثمالي، ۱۶ به نوشتن کتب تفسيري اقدام کرده‌اند، اين امر نشان مي‌دهد که راويان غير امامي، بيشتر از اماميان به تفسير توجّه داشته‌اند.
همچنين، سه کتاب با عنوان «تحريف» ديده مي‌شود: نخست، کتاب التنزيل من القرآن و التحريف، از علي بن حسن بن علي بن فضّال. وي با اين‌که فطحي بوده، به گفته نجاشي، از فقيهان و ثقات کوفه است و روايت زيادي از پدرش نقل نکرده است. ۱۷ کتاب ديگر، با عنوان التبديل و التحريف از محمّد بن حسن صيرفي است که شيخ طوسي از آن نام برده
است. ۱۸ کتاب ديگري با همين عنوان نيز به علي بن احمد ابو القاسم کوفي نسبت داده شده است، با ذکر اين نکته که راوي اخير، در سال ۳۵۲ ق، وفات کرده است. وي، غالي و فاسد المذهب خوانده شده و به گفته نجاشي، اغلب کتاب‌هاي وي سراسر تخليط و فاسد است. ۱۹
دو کتاب، يکي با عنوان کتاب التحريف و ديگري کتاب معاني الحديث و التحريف نيز، به احمد بن محمّد بن خالد برقي، منسوب است. وي اصالتاً کوفي است؛ ولي از اعضاي مکتب حديثي قم به شمار مي‌آيد. ۲۰ همچنين، کتاب القرائات معروف به تحريف، از احمد بن محمّد بن سيار است که راوي، بصري است و در زمره کوفيان به شمار نمي‌آيد. ۲۱
شايان ذکر است که تحريف را در اين موارد، نمي‌توان به معناي اعتقاد به تحريف الفاظ قرآن دانست؛ زيرا تحريف، به معناي اعمّ از تغيير در معنا و لفظ است. ۲۲ در روايات، اين لفظ به دو معنا به کار رفته است: يکي اختلاف قرائات و اجتهاد در آن، مانند اين روايت امام صادق عليه السلام که مي‌فرمايد:
اصحاب العربية يحرّفون کلام الله عن مواضعه. ۲۳
و ديگري به معناي تحريف معنوي، مانند روايت امام باقر عليه السلام که مي‌فرمايد:
وکان من نبذهم الکتاب أنّهم أقاموا حروفه و حرّفوا حدوده. ۲۴
به هر حال، برخي از کتاب‌هاي نوشته شده توسط کوفيان نيز، شامل رواياتي است که شبهه تحريف قرآن در آن وجود دارد، از جمله: تفسير ابو الجارود، و کتاب الاستغاثه از علي بن احمد کوفي، که محدّث نوري در فصل الخطاب از آنها بهره برده است. ۲۵
1. رجال النجاشي، ص۲۳۴، ش۶۲۱.
2. همان، ص۳۲۹، ش۸۹۱.
3. همان، ص۲۵۱، ش۶۶۱؛ جامع الرواة، ج۱، ص۴۵۳.
4. معجم رجال الحديث، ج۱۰، ص۳۷۳ـ ۳۷۵ و ج۱۲، ص۳۳۹ ـ ۳۴۰.
5. رجال النجاشي، ص۱۱، ش۷.
6. همان، ص۳۲۴، ش۸۸۳.
7. همان، ص۳۶، ش۷۲.
8. همان، ص۱۷۰، ش۴۴۸.
9. همان، ص۲۵۰، ش۶۵۶.
10. همان، ص۳۷، ش۷۳.
11. همان، ص۲۵۸، ش۶۷۶.
12. همان، ص۲۵۲، ش۶۶۳.
13. همان، ص۹۵، ش۲۳۳.
14. همان، ص۴۳۴، ش۱۱۶۵.
15. الفهرست، طوسي، ص ۹۷، ش۱۶۲.
16. رجال النجاشي، ص۱۱۵، ش۲۹۶.
17. همان، ص۲۵۷، ش۶۷۶.
18. الفهرست، طوسي، ص۲۳۰، ش۶۶۱.
19. رجال النجاشي، ص۲۶۵، ش۶۹۱.
20. همان، ش۱۸۲.
21. همان، ص۸۰، ش۱۹۲.
22. سلامة القرآن من التحريف و تفنيد الافترائات علي الشيعة الإمامية، ص۳۴۵.
23. البيان في تفسير القرآن، ص۲۲۸.
24. همان، ص ۲۲۹.
25. سلامة القرآن من التحريف، ص۱۲۲.
