۴. نصر بن مزاحم بن سيار مِنقَري کوفي (م ۲۱۲ ق)

از مورّخان مشهور شيعي است که بعضي نيز وي را از غُلات شمرده‌اند. ^۱ نجاشي، او را مستقيم الطريقة و صالح الأمر مي‌خواند و با وجود اين، يادآور مي‌شود که از راويان ضعيفْ روايت مي‌کند. ^۲ شيخ طوسي، نام وي را در اصحاب امام باقر عليه السلام آورده است، ^۳ که به طور قطع، صحيح نيست و از سوي رجاليان متأخّر، ردّ شده است. ^۴

۳. ابو مُنْذر هشام بن محمّد بن سائب کَلْبي کوفي (م ۲۰۴ يا ۲۰۶ ق)

ابو مُنْذر کوفي، نَسَب‌شناس و عالم به ايام عرب، و مشهور به فضل و علم، و به گفته نجاشي، مختص مذهب شيعه است ^۱ . درباره حافظه عجيب او گفته‌اند که: درون خانه‌اي شد و سه روز در آن ماند، تا همه قرآن کريم را از بَر کرد و بيرون آمد. ^۲
هشام کلبي، در ميان اهل سنّت، به شدّتْ تضعيف شده است و او را رافضي و کذّاب خوانده‌اند. در عين حال، به حفظ و دانش او اعتراف کرده‌اند. ^۳ هشام، تاريخ قديم را از پدرش به ارث برد و در انساب نيز، از کتاب پدرش سود جُست. گفته‌اند که همچون پدرش از کتيبه‌ها، نوشته‌ها‌ي کنيسه‌ها و ديرهاي حيره براي آگاهي از تاريخ لخميان استفاده کرده است. هشام کلبي و پدرش از اعجوبه‌هاي روزگارند و بي‌شک، تاريخ اسلام و نسب، وامدار اين دو تن‌اند. کتاب وي در تاريخ عرب جاهلي، مرجع و مأخذ مورّخان به شمار مي‌رود. احمد زکي پاشا در مقدّمه مبسوط و محقّقانه خود بر کتاب الأصنام مي‌نويسد:
ما پسر کلبي را در روزگاري که تمدّن اسلامي به پايان آمد و آوازه بلند و نام جاويدانش را به دست آورده بود، از ارکان جنبش خاور‌ زمين، استوانه‌هاي استوار دانش و از سران فرهنگ و معرفت مي‌شماريم. ^۴

روايات و آثار

هشام از پدرش محمّد بن سائب، مجالد، ابو مخنف و گروهي ديگر روايت کرده است، و از او فرزندش، عبّاس، محمّد بن سعد، خليفة بن خياط، ابن ابي السّري عسقلاني و احمد بن مقدام عجلي روايت کرده‌اند. ^۵ براي هشام، بيش از ۱۵۰ کتاب ذکر کرده‌اند. ^۶ به نقل نجاشي، اين کتاب‌ها از اوست: المذيل الکبير في النسب ، الجمهرة، حروب الأوس و الخزرج، المشاتمات بين الأشراف، القداح والميسر، أسواق العرب، أخبار ربيعة و البسوس و حروب تغلب و بکر، أنساب الاُمم، المعمرين، الأوائل، أخبار قريش، أخبار جرهم، أخبار لقمان بن عاد، أخبار بني تغلب و أيامهم و أنسابهم، أخبار بني عجل و أنسابهم، بني‌حنيفة، کلب، أخبار تنوخ و أنسابها، مثالب ثقيف، مثالب بني اُمية، الطاعون في العرب، الأصنام، فتوح العراق، فتوح الشّام، الرّدة، فتوح خراسان، فتوح فارس، مقتل عثمان، الجمل، صفّين، النهروان، الغارات، مقتل أمير المؤمنين عليه السلام، مقتل حجر بن عدي، مقتل رشيد و ميثم و جويرية بن مسهر، عين الوردة، الحکمين، مقتل الحسين عليه السلام، قيام الحسن عليه السلام، أخبار محمّد بن الحنفية، التباشير بالأولاد، الموؤودات، من نسب إلى اُمّه من قبائل العرب، الطّائف، رموز العرب، غرائب قريش و بني هاشم في سائر العرب، أجزاء الخيل، الرواد، الجيران، الخطب. ^۷
آثار وي را به ده قسم تقسيم کرده‌اند: احلاف، مَآثر و بيوتات و منافرات، اخبار اوايل، کتب بين عصر جاهليت و اسلام، تاريخ اسلام، بُلدان و جغرافيا، اخبار و ايام عرب، اخبار شهرها، انساب، و خلفا. ^۸
از کتاب‌هاي وي، الجمهرة و الأصنام باقي مانده، و علاوه بر آن، آثار وي در کتاب‌هاي مشهوري همچون تاريخ طبري، معجم ياقوت، شرح ابن انباري بر مفضّليات، العقد الفريد، الأغاني و ... برجاي مانده است. ^۹