۲. محمّد بن علي بن نعمان کوفي اَحْوَل (صاحب الطّاق)
محمّد بن علي بن نعمان، متکلّم سرشناس، فقيه و شاعر مشهور شيعي است. وي در روايات شيعه، اغلب با عنوان «صاحب الطاق» شناخته مي‌شود. او از اصحاب امام صادق عليه السلام است و گفته‌اند براي اوّلين بار، ابو حنيفه، نام «شيطان الطاق» بر وي نهاد و وقتي اين خبر به هشام بن حکم رسيد، او را «مؤمن الطاق» ناميد و ميان شيعيان، به اين نام مشهور شد. ۱
ويژگي‌هاي علمي و وثاقت
وي از نوابغ روزگار خود در شعر، و بسيار حاضر جواب در کلام بود و حکايات و مناظرات وي با مخالفان، در نوشته‌ها محفوظ است. نجاشي مي‌نويسد:
منزلت علمي و حسن خاطر او مشهورتر از وصف ماست. ۲
وي در مباحث امامت، خبره بوده و امام صادق عليه السلام وي را به مناظرات کلامي، دستور مي‌داده است. ۳ ابو خالد کابلي نقل مي‌کند که:
ديدم صاحب الطاق در حال مناظره با اهل مدينه بود و پي در پي از او سؤال مي‌کردند. به او نزديک شدم و گفتم: ابو عبد الله عليه السلام ما را از کلام نهي کرده است. گفت: «آيا او تو را امر کرده که به من چنين بگويي؟». گفتم: نه، به خدا قسم! وليکن به من امر کرد با هيچ کس مناظره نکنم. گفت: «برو و در آنچه به تو امر کرده، از او اطاعت کن! ». من نزد ابو عبد الله عليه السلام آمدم و ماجرا را براي ايشان تعريف کردم. امام خنديد و فرمود: «اي ابو خالد! صاحب الطاق مناظره مي‌کند و موفّق بيرون مي‌آيد؛ ولي تو چنين نتواني کرد». ۴
مؤمن الطاق، با ابو حنيفه و نيز با مرجئه و خوارج، مناظراتي داشته است و مناظره او با ابو حنيفه درباره ردّ الشمس براي علي عليه السلام ۵ و نيز درباره رجعت، مشهور است. ۶ از حاضرجوابي‌هاي وي، حکايات فراواني نقل شده است. براي نمونه، در پاسخ به اين سؤال ابو حنيفه که: «اگر علي عليه السلام در خلافت بر حق بود، چرا خود اين حق را نطلبيد؟» گفت: چون مي‌ترسيد که جنّيان، او را نيز مانند سعد بن عباده بکشند. ۷
اين سخن، علاوه بر اين‌که جوابي براي پرسش ابو حنيفه بود، کنايه به ماجراي کشته شدن سعد بن عباده دارد که به صورتي مشکوک کشته شد ۸ و مرگ او را به گردن جنّيان انداختند. نوشته‌اند که روزي مؤمن الطاق براي لباس خود به دنبال خريدار بود. ابو حنيفه با او برخورد کرد و گفت: «آيا اين لباس را به من مي‌فروشي تا زماني که علي بازمي‌گردد؟». (کنايه از اين‌که با رجعت علي عليه السلام به دنيا، آن را به تو برمي‌گردانم). مؤمن الطاق به سرعت پاسخ داد: «اگر ضمانت مي‌دهي که به شکل ميمون به دنيا بازنگردي، آن را به تو مي‌فروشم!». ابو حنيفه از اين جواب سريع، حيرت‌زده شد. ۹
استاد اسد حيدر، برخي از مناظرات وي را نقل کرده است. ۱۰ مؤمن الطاق در شعر نيز تبحّر
داشته است. تسلّط وي بر شعر از برخي گزارش‌ها مشخص مي‌شود. مرزباني، نام وي را در اخبار شعراء الشيعة آورده و برخي از اخبار و مناظرات وي را يادآور شده است ۱۱ . ابن حجر نقل مي‌کند:
امام صادق عليه السلام وي را در مناظراتْ مقدّم مي‌داشت و تحسين مي‌کرد، بخصوص در شعر، او را بر ديگران ترجيح مي‌داد؛ ولي او به کلامْ مشغول شد و از ديگر دانش‌ها بازماند. ۱۲
وي در ميان اهل سنّت، به سبّ صحابه، متّهم شده است و ابن الدِمياطي در شرحي که بر تاريخ بغداد نوشته، خطيب بغدادي را به خاطر سبّ صحابه و ترجيح سخن مؤمن الطاق بر ابو حنيفه، سرزنش کرده است. ۱۳ مؤمن الطاق، به تشبيه و تجسيم متّهم شده و فرقه‌اي به نام «شيطانيه» به وي نسبت داده‌اند. ۱۴ اين اتّهام، به دليل مخالفت‌هاي او با فضاي حاکم (بخصوص عقايد وي درباره امامت) و مناظراتي بود که اغلب به شکست مخالفان منجر مي‌شد. ۱۵ حتّي برخي همچون مَقريزي وي را، به خاطر مناظرات کلامي‌اش، از معتزله مي‌دانند. ۱۶
1. رجال النجاشي، ص۳۲۵، ش۸۸۶؛ لسان الميزان، ج۵، ص۳۰۰، ش۱۰۱۷.
2. رجال النجاشي، ص۳۲۵، ش۸۸۶.
3. اختيار معرفة الرجال، ج۲، ص۵۵۵.
4. همان، ص۴۲۴، ش۳۲۷.
5. لسان الميزان، ج۶، ص۳۰۰، ش۱۱۰۷.
6. مواقف الشيعة، ج۲، ص۳۵۲.
7. الاحتجاج، طبرسي، ج۲، ص۱۴۸؛ المناقب، ابن شهر آشوب، ج۱، ص۲۳۲.
8. به دست مغيرة بن شعبه يا خالد بن وليد (ر.ک: الاحتجاج، ج ۲، ص ۱۴۸).
9. تاريخ بغداد، ج۱۳، ص۱۴.
10. الامام الصادق عليه السلام و المذاهب ا?ربعة، ج۳، ص۷۱ـ ۷۳.
11. مختصر أخبار شعراء الشيعة، ص۸۹ ـ ۹۵.
12. لسان الميزان، ج۵، ص۳۰۱، ش۱۰۱۷.
13. المستفاد من ذيل تاريخ بغداد، ج۲، ص۸۶ .
14. الفرق بين الفرق، ص۱۳۱؛ الأنساب، سمعاني، ج۳، ص۵۰۱ .
15. الامام الصادق عليه السلام و المذاهب ا?ربعة، ج۳، ص۷۶.
16. الأعلام، زِرِکْلي، ج۶، ص۲۷۱.
