«کوفه»، نخستين شهري است که مودّت و دوستي اهل بيت عليهم السلام در آن پديدار شد. اين شهر در آغاز، به عنوان پايگاهي نظامي و محلّي براي تجهيز لشکر مسلمانان در فتوحات اسلامي تأسيس شد؛ امّا به تدريج، صحابه و پس از آن، تابعيان بسياري در آن ساکن شدند و قبايل مختلف براي جهاد، به آن شهر هجرت کردند. در زمان امير مؤمنان عليه السلام، اين مهاجرت‌ها بيشتر شد. علي عليه السلام کوفه را «کنز الإيمان و جمجمة الإسلام و سيف الإسلام و رمحه» مي‌خواند و سلمان فارسي مي‌گفت: «أهل الکوفة أهل الله و هي قبّة السلام». ^۱
در ضمن، مجاورت اين منطقه با سه تمدّن بسيار اصيل: آرامي، کَلداني، و بابِلي را نبايد از نظر دور داشت که تأثير به‌سزايي در وارد شدن انواع علوم کهن در آن جا مي‌شد. اين دو نکته، خواهي نخواهي، تأثير شاياني در اقتصاد و فرهنگ کوفه گذاشت و زمينه‌هاي پيشرفت و حتّي تأسيس بسياري از علوم اسلامي را در اين شهر پديد آورد، به طوري که در قرون نخست اسلامي، کوفه، يکي از قطب‌هاي اصلي علوم مختلف اسلامي به شمار مي‌رفت.
بنا بر اين، شناخت تاريخ و موقعيت کوفه در ميان شهرهاي اسلامي، در بررسي سير تحوّل علوم و اختلافات بسياري که در اين زمينه پديد آمد، از اهمّيت به‌سزايي برخوردار است. در اين بخش، به بررسي موقعّيت تاريخي ـ جغرافيايي کوفه، در قبل و بعد از اسلام تا قرن سوم هجري مي‌پردازيم.

الف ـ موقعيت جغرافيايي عراق پيش از اسلام

سرزمين «عراق» يا «بين النهرين»، بنا بر کاوش‌هاى باستان‌شناسان، يکى از کهن‌ترين جايگاه‌هاى سکونت انسان و تمدّن بشرى است و پيشينه تاريخى آن، به هزاران سال پيش از ميلاد مسيح عليه السلام باز مى گردد. از اين رو، در جاى‌جاى عراق، آثار تاريخى و باستانى متعلّق به دوره هاى گوناگون (از هزاران سال پيش از تولّد حضرت مسيح عليه السلام تا پس از ظهور اسلام) را مى توان ديد. برخي از حکومت‌ها و خاندان‌هاى حاکم بر عراق، از چهارهزار و پانصد سال قبل از ميلاد مسيح، تا فتح آن به دست مسلمانان، به ترتيب تاريخى، بدين شرح است: سومريان، اَکْديان، ايلاميان (عيلاميان)، بابليان، آشوري‌ها، کَلداني‌ها، مادها، پارس‌ها، يوناني‌ها، پارتيان، ساسانيان. ^۲
لغت «بين النهرين»، اختصاص به اين منطقه خاص داشته و براى هيچ منطقه ديگرى که بين دو رود واقع شده باشد، استعمال نمى شود. به عنوان مثال، به مناطق اطراف دو رودخانه سيحون و جيحون در شرق ايران، «ماوراء النهر» مى گويند. کلمه «عراق» در لغت، «ساحل دريا به طور درازا»، «بستر رودخانه از ابتداى جريان تا ريزش به دريا»، و «پايين تا بالاى رودخانه» معنا شده و به معنا صخره و ساحل هم آمده است. نگاهى به وضعيت طبيعى سرزمين عراق، با توجّه به وجود دو رود دجله و فرات، علّت اين نام گذارى را روشن مى نمايد. جنوب بين النهرين، در گستره خاکىِ بسيار وسيعي پديد آمده که از طرف شرق، در پناه چنبره عظيم زاگرس قرار دارد و از طرف غرب، با شيبى ملايم به سوى بيابان شام بالا مى رود. ^۳
برخي، نام عراق را برگرفته از نام فارسى «ايران‌شهر» يا «ايراک» به معناى «سرزمين‌هاى پست» دانسته‌اند که پس از تعريب، عراق گرديده است. برخى از مستشرقان نيز، نام اين سرزمين را برگرفته از کلمه آرامى «آراکا» مى دانند که به معناى سرزمين مقدّس است. ماسينيون، نام سُرياني کوفه را «عاقولا» مي‌داند، و با استناد به برخي مصادر، از دو نقّاش چيني به نام‌هاي «فان‌شن» و «ليوته» نام مي‌بَرَد که در سال‌هاي۷۵۱ ـ۷۶۲ ق، در «ياکيولو» يا همان کوفه، مي‌زيسته‌اند، البته با نام سرياني آن. ^۴
شهر باستاني «حيره»، مهم‌ترين شهر عراق قديم و مرکز حکومت «لَخميون» به شمار مي‌رفته است. لَخميون، در واقع، دست‌نشانده ساسانيان در اين منطقه بوده‌اند تا مرزهاي عراق را از غارت عرب‌هاي بدوي، حفظ کنند. ^۵ حيره براي اوّلين بار، در زمان بُخت‌ النصر بنا شد؛ ولي پس از مرگ وي و پديد آمدن شهر «اَنبار»، رو به خرابي رفت، تا اين که پس از پنج قرن، عمرو بن عدي، آن را مجدداً آباد کرد و اين آباداني، بيش از پنج قرن ادامه يافت. در اين هنگام، با ورود اسلام به اين سرزمين و تأسيس شهر کوفه در نزديکي آن، آبادي حيره، بار ديگر رو به افول نهاد. ^۶
حيره، علاوه بر اين‌که حافظ منافع سياسي ايران به شمار مي‌رفت، ارتباط ايران با شبه‌جزيره عربستان را نيز برقرار مي‌کرد. راه تجارت با مکّه و يمن نيز از آن جا بود و براي ايران، مرز بيابان به حساب مي‌آمد. بر اساس برخي نوشته‌ها، کتابت از آن جا به جزيرة العرب راه يافت. اصل اين کلمه را از «حَرتا» به معناي حرم يا خيمه‌گاه دانسته‌اند. ^۷