شاگردان

در ميان شاگردان امام باقر و امام صادق عليهما السلام، چيزى که زُراره را از ديگران ممتاز مى کرد و حلقه درسى وى را در کوفه شکوه مى بخشيد، آگاهى وى به بيش از هزاران حديثى بود که از امام باقر عليه السلام فرا گرفته بود، و اين، خود، بالاترين امتياز براى وى به شمار مي‌رفت. در واقع، زُراره يکى از پيش‌آهنگان تأسيس حوزه علوم امام باقر و امام صادق عليهما السلام در کوفه بوده است؛ زيرا وى پيش از سفر امام صادق عليه السلام به کوفه (بين سال‌هاى ۱۳۲ تا ۱۳۶ ق)، حوزه درسى داشته است، حال آن که بيشتر خاندان‌هاى علمى و افرادى که در کوفه حوزه درسى داشته اند، جزو راويان احاديث امام صادق عليه السلام بوده‌اند. فهرستي از اسامي برخي از مهم‌ترين شاگردان و راويان زُراره به ترتيب تعداد حديثى که از وى نقل کرده اند، چنين است: حَريز بن عبد الله، عبد الله بن بُکَير، عمر بن اُذَينه، موسى بن بکر، جميل بن دُرّاج، على بن رِئاب، اَبان بن تَغْلِب، اَبان بن عثمان، ثعلبة بن ميمون، عبد الله بن مُسْکان، حماد بن عثمان، هشام بن سالم، ربعى بن عبد الله، داوود بن سِرْحان، خالد بن نُجَيح، حماد بن عيسى، صفوّان بن يحيي، هشام بن حکم، محمّد بن سماعه، بُکَير بن اَعْين، جميل بن صالح، حمران بن اعين، رومى بن زُراره، عبد الله بن ابى ‌يعفور، عبد الرحمان بن حجّاج، عبيد بن زُراره، فضالة بن ايوب و محمّد بن مسلم. ^۱

روايات و آثار

زُراره از راوياني بود که با وجود علم، فهم و حافظه بسيار، مقيد به کتابت بود و تصنيفاتي داشت. ^۲ با وجود اين، در آثار رجالى، کتاب‌هاى بسياري از او ياد نکرده اند! در بيشتر کتاب‌هاي رجالى آمده است: «زرارة مصنّفات منها کتاب الاستطاعة و الجبر» ^۳ و بيش از همين کتابِ استطاعت و جبر، کتاب ديگرى براى ايشان ياد نکرده‌اند؛ ولى اين نمى رساند که او جز کتاب ياد شده، کتاب ديگرى نداشته است. حتّي برخي از اصحاب (همانند عمر بن اُذَينه)، شنيده‌هاي حديثي خويش را بر او عرضه مي‌کردند و از او مي‌خواستند که متون صحيح را تأييد و گزارش‌هاي نادرست را رد نمايد.
در مورد تعداد احاديث روايت شده از زُراره، آراى گوناگوني بيان شده است. مرحوم خويي عليه السلام مي‌نويسد:
اسم زُراره در اسناد بسياري از روايات نوشته شده که به ۲۰۹۴ مورد مى رسد. وي از ابو جعفر عليه السلام، ۱۲۳۶ و از ابى‌عبد الله عليه السلام، ۴۴۹ روايت دارد. همچنين، وى تعدادى روايت از ابي جعفر و ابى ‌عبد الله عليهما السلام نقل کرده است که به بيش از ۸۲ مورد مي‌رسد و رواياتى که به عنوان «احدهما» از يکى از آن بزرگواران نقل کرده، که بيش از ۱۵۶ مورد مى شود. همچنين، زُراره، تعدادى از روايت را بدون اين‌که مشخّص کند از کدام امام نقل مى کند، با الفاظ: قال عليه السلام، سمعت عليه السلام، قلت له عليه السلام بيان کرده که به بيش از ۷۸ حديث مى رسد. ^۴
اخيراً دو کتاب از روايات زُراره انتشار يافته و در آن، سعي شده همه روايات وي به صورت موضوعي فراهم شود. يکي مسند زَرارة بن أعين از بشير محمّدي مازندراني است؛ و ديگري، اثر شيخ کاظم جعفر مصباح به نام ما رواه الحواريون (مجلّدات ۴ ـ ۶: زُرارة بن أعين). در کتاب مسند زرارة بن أعين، ۱۹۲۰ روايت از زُراره نقل شده است که بيشتر آنها بي واسطه از امام باقر و امام صادق عليهما السلام نقل شده اند و در ضمن، ۵۹ عنوان فقهى، تاريخى و ... ثبت شده است. جالب اين‌که، از مجموع احاديثى که زُراره روايت کرده است، فقط ۲۴ حديث با واسطه از ائمّه عليهم السلام نقل شده و جداى از نوزده حديث ديگر، همگى بي واسطه بوده‌اند، به اين معنا که فقط آن سخنان را از امام عليه السلام شنيده و سپس نقل کرده است. در کتاب ما رواه الحواريون، تعداد روايات زُراره، به ۲۳۲۳ مورد رسيده است.
زُراره، شخصيت نامور حديثي شيعه، مدّتي کوتاه پس از شهادت امام صادق عليه السلام در نودسالگي رحلت کرد. درباره سال وفات او اختلاف است. برخي سال ۱۵۰ ق را درست دانسته‌اند و برخي معتقدند که تصريح بعضي از متون به اين که او دو ماه بعد از امام صادق عليه السلام زنده و در بستر بوده، احتمال سال ۱۴۸ ق را قوّت مي بخشد. ^۵