ب ـ شاخه معتدل فقيهان کوفه

شاخه ديگر راويان کوفه در اين زمان، گروهي از برجسته‌ترين دانشمندان فقيه شيعه بودند که ديدگاهي معتدل و محتاط با قضايا داشتند و در متن داد و ستد فرهنگي و علمي آن روزگار، حضور پيدا مي‌کردند. ^۱ اينان، در ميان شيعه يا اهل سنّت، به دروغ يا غلوّ در عقايدشان متّهم نشده‌اند و فقط به تشيع آنها تصريح شده است.
از همان زمان حضور امامان، در جامعه شيعي، گرايش‌هايى وجود داشت که با طرز تفکّر و اعتقاد سنّتى شيعه در مورد امامان خويش مخالفت داشته است. بسياري از شيعيان براى امامان عليهم السلام، فقط مرجعيتي علمى قائل بودند و با نسبت دادن صفات فوق بشري به ائمّه عليهم السلام مخالف بودند. ^۲
مرحوم بحر العلوم در رجال خود از شهيد ثاني نقل مي‌کند که بسياري از اصحاب ائمّه عليهم السلام و شيعيان متقدّم، ائمّه عليهم السلام را تنها «علماي ابرار» مي‌دانستند و حتّي به عصمت آنان هم قائل نبودند. با اين حال، ائمّه عليهم السلام آنان را مؤمن و عادل مي‌دانستند؛ ^۳ نظرى که برخى متکلّمان شيعى دوره‌هاى بعد نيز (از جمله ابوجعفر محمّد بن قِبّه رازى) ^۴ از آن پشتيبانى کرده‌اند. ^۵ وي
امامان را فقط دانشمندان و بندگانى صالح و عالم به قرآن و سنّت مى‌دانست و منکرِ دانايى آنان به غيب بود. ^۶ با وجود اين، مشى عقيدتى او مورد تحسين جامعه علمى شيعه در آن ادوار قرار داشت. ^۷
گويا نوبختيان نيز در برخي امور مربوط به ائمّه عليهم السلام (همچون: معرفت امام به همه زبان‌ها، علم غيب، علم به ضماير مردم و معجزه‌هاي امام)، نظرهاي موافقي با شيعيان عصر خويش نداشته‌اند. ^۸ حتّي گروهى از اصحاب امامان، معتقد بودند که آنان در مسائل فقهى، مانند ساير فقهاي آن اعصار، به اجتهاد آزاد شخصى (رأى) يا قياس، عمل مى‌کنند و اين نظر نيز مورد پشتيبانى و قبول گروهى از محدّثان قم بود. ^۹
امّا در زمان شيخ مفيد، تنها اقلّيتي از علماي شيعه، عصمت ائمّه عليهم السلام را انکار مي‌کردند. ^۱۰ بحر العلوم، تنزيه مخالفان عصمت را تنها مخصوص به آن زمان مي‌داند و در دوران بعد جايز نمي‌شمارد. ^۱۱
در اين دوران، حتّي اخباري درباره اختلافات ميان غُلات و شيعيان مورد علاقه امام صادق عليه السلام (يعني: بُريد، زُراره، ابو بصير ^۱۲ ، و محمّد بن مسلم) وجود دارد که آن حضرت، اين چهار نفر را با تعبيرهايي چون: زنده‌کنندگان ياد اهل بيت، حافظان دين، امينان پدرم و سابقين، ياد مي‌کرد ^۱۳ و شيعيان غالي آن دوره ـ که متمثّل در ابو الخطّاب و پيروانش بودند ـ‌، از اين چهار نفر، نفرت داشتند، تا آن جا که جميل بن درّاج، اصحاب ابوالخطّاب را از بغض آنها درباره اين چهار نفر مي‌شناخته است. ^۱۴
چنان که در اسناد روايت ذمِّ زراره، محمّد بن مسلم و ابو بصير تأمّل کنيم، در مي‌يابيم که بسياري از اسناد اين روايات، از طريق جبرئيل بن احمد، از محمّد بن عيسي بن عُبَيد
يقطيني نقل کرده ^۱۵ ، که اوّلي مجهول بوده و شيخ، محمّد بن عيسي را تضعيف کرده و در زمره کساني که از غُلات خوانده شده‌اند، ‌قرار داده است. ^۱۶
مرحوم خويي نيز در اين موارد، مجهول بودن جبرئيل و ضعف اسناد اين روايات را خاطر نشان کرده است. ^۱۷ همچنين، نام محمّد بن بَحْر رُهْني نَرماشيري در اين اسناد آمده که خود کشّي، به غالي بودن وي، تصريح کرده است. ^۱۸
از سيره ائمّه عليهم السلام به دست مي‌آيد که آنها در مسائل فقهى، به صراحت، وظيفه خود را بيان اصول و قواعد کلّى دانسته و تفريع و استنتاج احکام جزئى را به عهده پيروان خويش گذارده‌اند. ^۱۹ اين افراد، کساني بودند که قدرت تميز ميان اخبار درست و نادرست را داشتند و مرجع راويان شيعه و برطرف کننده شبهات و اختلاف‌هاي آنان به شمار مى‌آمدند. امام صادق عليه السلام به فيض بن مختار دستور مى‌دهد که هرگاه جوياى احاديث اهل بيت مي‌شود، به زُرارة بن اَعْين رجوع کند! ^۲۰
با توجّه به اين گونه ارجاع‌ها عمر بن اُذَينه، کتاب ارث خود را به تمامى، بر زُراره عرضه کرد و در نقل رواياتش از او اجازه گرفت. ^۲۱ ابن ابى عُمَير، از شعيب عَقَرْقوفى، اين گونه روايت مى‌کند:
به امام صادق عليه السلام گفتم: گاه به تحقيق، درباره مسئله‌اى محتاج مى‌شويم و به شما دسترسى نيست. در اين گونه مواقع، به چه کسي مراجعه کنيم؟ حضرت فرمود: «بر تو باد به ابو بصير اسدى». ^۲۲
همچنين، روايت شده است که محدّث جليل القدر، عبد الله بن ابى يعْفور به امام صادق عليه السلام
گفت: براى من امکان ندارد هميشه به خدمت شما برسم. گاه بعضى از شيعيان نزد من مى‌آيند و از من سؤال‌هايى مى‌کنند که جواب آنها را نمى دانم. در اين گونه موارد چه کنم؟
امام عليه السلام فرمود:
به محمّد بن مسلم مراجعه کن! او از پدرم حديث شنيده و نزد او منزلت داشته است. ^۲۳
بنا بر اين، مي‌توان گفت که فقه شيعه در زمان امام باقر عليه السلام تأسيس شد و در زمان امام صادق عليه السلام به شکوفايي رسيد؛ زيرا مهم‌ترين فقيهان شيعه، کساني بودندکه امام باقر عليه السلام را درک کردند و در محضر ايشان دانش آموختند. در عين حال، به دوران امام صادق عليه السلام نيز رسيدند و استعداد خود را در اين زمان شکوفا کردند. در دوران امامت، با همه فقيهان بزرگ و دانشمندي که پديد آمدند، هرگز فقيهاني همچون ايشان ظهور نکردند. داوود بن سِرْحان مى گويد: شنيدم که ابو عبد الله عليه السلام فرمود:
برخى از افراد را در جريان بعضى مطالب قرار مى دهم و آنها را از جدل و ريا در دين خدا، و از قياس نهى مى کنم؛ ولى همين که ايشان از نزد من خارج مى شوند، به تأويل و توجيهِ ناروا مى پردازند. به بعضى دستور مى دهم که سخن بگويند و برخى را از گفتگو و مباحثه نهى مى کنم؛ امّا هر کسى [امر و نهى مرا] براى خود تأويل مى نمايد و با اين کار، خدا و رسولش را عصيان مى کند. اگر آنچه پدرم به اصحابش سپرد، مى شنيدند و اطاعت مى کردند، من نيز به آنان مى سپردم. به درستى که اصحاب پدرم بُرَيد عِجْلي، زُراره، ابو بصير و محمّد بن مسلم در حال حيات و مرگ، مايه افتخارند. ^۲۴
برخي از مهم‌ترين راويان متعلّق به اين شاخه از شيعه، عبارت‌اند از: