يک. قاعده فراغ
محمّد بن مسلم، قاعده فراغ را از امام باقر عليه السلام چنين نقل کرده است:
کلَّ ما شَککتَ فيهِ مِمَّا قَد مَضَي فَامضِهِ کمَا هُو؛ ۱
هرگاه در چيزي که محلّ و زمان آن گذشته است شک کردي، بنا را بگذار بر آنچه بايد باشد.
اين قانون، ثمرههاي بسياري در فروع فقهي دارد و فقها با تکيه بر همين قاعده، به شکّ بعد از محل در نماز اعتنا نميکنند.
دو. قاعده لاضَرَر
امام باقر عليه السلام به نقل از پيامبر صلي الله عليه و آله حديثِ «لاضَرَرَ و لا ضِرارَ فِي الإسلامِ» ۲را براي زراره نقل کرده است. اين قانون، ثمرههاي بسياري در فروع فقهي و مباحث دقيق و سنگين اصولي دارد.
سه. قواعد تعادل و تراجيح
علاج تعارض ميان اخبار و ترجيح روايت مشهور يا موافق کتاب و سنّت نيز از امام باقر عليه السلام نقل شده که خطاب به زراره است.
چهار. اصل استصحاب
مهمترين اصل از اصول عمليه ۳ است که از عبارت «يقين با شک نقض نميگردد و فقط يقين ديگر است که ياراي نقض يقين سابق را دارد»، به دست ميآيد. اين اصل را امام صادق عليه السلام در روايتهاي گوناگون به اصحاب خود آموزش داد. براي مثال، به عبد الله بن بُکَير آموخت:
اگر يقين داشتي که قبلاً وضو گرفتهاي، ولي اکنون در پايداري آن وضو شک کردي، بنا را بر بقاي وضو بگذار، مگر آن که به بطلان وضو يقين کني. ۴
1..۱ تهذيب الأحکام، ج۲، ص۳۴۴، ح ۱۴.
2. .۱الکافي، ج ۵، ص ۲۸۰، ح ۴.
3. در موضوعاتي که قانونگذار حکمي را بيان نکرده، اين امکان را به مجتهد داده که با استفاده از اصول عمليه ـ که شامل مجموعهاي از قوانين و قواعد تعليمي شارع است ـ ، حکم آن موضوع را استخراج کند.
4. تهذيب الأحکام، ج ۱، ص ۱۰۲، ح ۲۶۸. همچنين ر.ک: همان، ج ۲، ص ۱۵۹، ح ۴۴۵.