الرجال^۱ خویش را در همین مقوله نوشته است، چنان که بازمانده‏های آن در رجال الکشّی نشان از حضور فعّال او در این عرصه و بویژه در نقد طیف مقابل و غلات و واقفه دارند. کتاب‏های قرب الإسناد و بعد الإسناد او نیز در همین زمینه دانسته شده و شکل‏گیری آنها نه علاقه‏ای محدّثانه به عرضه حدیث در قالب‏های متنوّع، بلکه مبتنی بر فایده‏ای عملی برای نقد و بررسی و شناخت بهتر دسته‏های مختلف احادیث از لحاظ سندی و نقد بیرونی، قلمداد شده و بیانگر اهمّیت سند به عنوان مهم‏ترین ابزار بررسی اصالت حدیث در نیمه اوّل قرن سوم هجری پنداشته شده است.^۲

کنشگری در عرصه تألیف و انتقال میراث مکتوب

به هر روی، عبیدی با اندیشه پیش‏گفته و همچنین در مواجهه با مسائل فراروی تشیّع، پا به عرصه روایتگری و تألیف کتاب‏ها نهاده است. افزون بر کتاب‏هایی که پیش از این نام بردیم، او نگاشته‏هایی دیگر نیز دارد. نجاشی سیاهه نگاشته‏های او را چنین گزارش می‏کند: كتاب المعرفة، كتاب الوصایا، كتاب اللؤلؤة، كتاب المسائل المجرّبة، كتاب الضیاء، كتاب الطرائف، كتاب التجمّل و المروّة، كتاب الفی‏ء و الخمس، كتاب الزكاة، كتاب ثواب الأعمال، كتاب النوادر، كتاب الأمل و الرجاء.^۳ طوسی هم به کتاب الوصایا، کتاب التجمّل و المروّة و كتاب الأمل و الرجاء اشاره می‏کند و «کتاب التفسیر» را بر آنها می‏افزاید. ^۴ ابو غالب هم از کتاب التجمّل و المروّة یاد کرده^۵ و نگاشته‏ای را با عنوان «کتاب المعرفة» نیز بدو نسبت داده است.^۶

عبیدی در انتقال کتاب‏های دیگران نیز نقش‏آفرین بوده است. این کتاب‏ها عبارت اند

اوایل سده دوم هجری، یکی از راه‏های انتقال حدیث بوده ولی تثبیت آن به مثابه یک اصطلاح متمایز از مشافهه، احتمالاً مربوط به حلقه هشام بن حکم در بغداد در اوایل قرن سوم هجری است.^۱ تألیف کتاب التوقیعات به وسیله عبیدی^۲ که از معدود تألیفات مستقلّ امامی‏مذهبان در این باره است، می‏تواند نشان دهنده اهمّیت طریق نقل مکاتبه‏ای برای او باشد. در حقیقت با وجود رواج مکاتبه در روزگاران بسیار پیش‏تر از عبیدی، در دوران اوست که دوگانه اصطلاحی «مشافهه - مکاتبه» شکل می‏گیرد.^۳ مستند این مطلب، عبارت منحصر به فرد نجاشی در شرح حال اوست که: «روی عن أبی جعفر الثانی مکاتبة و مشافهة».^۴

چنین به نظر می‏رسد که طیف فکری هشام بن حکم با وجود گرایش به کتابت حدیث، ضرورتاً به سنّت‏های حرفه‏ای محدّثانه چون «سماع/ قرائت - اجازه/ وجاده» علاقه نداشتند. گزارش یعقوب بن یزید انباری در جرح یونس بن عبد الرحمن: «کان یروی الأحادیث من غیر سماع»^۵ می‏تواند نشانی از این رویکرد باشد.^۶

سیطره گفتمان کتابت حدیث، افزون بر پدید آوردن مکتوبه‏های متعدّد حدیثی، به طور خاص موجب شد تا آثاری مرتبط با نقد درونی و بیرونی حدیث نیز در سنّت فکری هشام بن حکم پای به عرصه وجود نهند. اختلاف الحدیث و علل الحدیث یونس بن عبد الرحمن، از جمله آثار مربوط به نقد درونی حدیث و الأخبار هشام بن حکم و تولیدات بنی اُمیّة فی الحدیث و ذکر الأحادیث الموضوعة‏ی اثر ثبیت بن محمّد عسکری، از این جمله شمرده شده‏اند.^۷ محمّد بن عیسی بن عبید نیز کتاب