سپری کرده که آخرین مرکز باقی‌مانده اعتزال در زمان او بود، و وی در آن‌جا ظاهراً با هدف برگرداندن اعتزال به اشعری‌‌گری، در بحث‌‌های کلامی معتزلیان شرکت می‌‌کرد. از آن‌جا که می‌‌دانیم مکتب ابوالحسین بصری و بهشمیّه در زمان رازی در خوارزم به خوبی عرضه شده بودند، رازی به این مناسبت کاملاً با عقاید مکتب ابوالحسین بصری آشنا شد.

این تحولات بر مسلک کلامی متکلمین شیعه در دوران نصیرالدین طوسی تأثیر مهمی داشت. آنها دیدگاه‌های مکتب ابوالحسین بصری در مسائل کلامی را تقریباً به طور کامل پذیرفتند؛ و از سوی دیگر، در آثار کلامی خود غالباً اکثر اصطلاحات فلسفی مورد استفاده رازی را جایگزین اصطلاحات سنتی معتزلی کردند. اینان پس از اتخاذ مواضع فلسفی، به مقادیر متفاوتی از موضع‌گیری‌های معتزله متقدم نیز منحرف شدند. اوج این تحول، نصیرالدین طوسی بود که در آثار فلسفی متعددش به عنوان مدافع همیشگی فلسفه ابن سینا ظاهر شد، و هم‌چنین در کتاب کلامی خود، تجرید العقاید، فلسفه را تا جایی که با کلام تداخل نمی‌‌کرد، یعنی در حیطه فیزیک و «ظرائف کلام» (لطائف الکلام)، جایگزین دیدگاه‌های کلامی کرد.

از آن‌جا که حلّی آثار کلامی متعددی داشته که اکثرشان موجودند، آثار وی برای مطالعه دیدگاه‌های کلامی معتزلیان شیعی در این دوره بسیار مناسب هستند. این مطلب، به همان میزان که در مورد نصیرالدین طوسی صدق نمی‌کند که اهمیت اصلی او به عنوان یک نویسنده، ناشی از آثار فلسفی و اسماعیلی اوست نه آثار کلامی‌اش، در مورد بحرانی نیز صادق نیست که تنها اثر کلامی موجود وی، اثری موجز به نام کتاب القواعد فی علم الکلام است.

مفصل‌ترین اثر کلامی حلی، جامع‌ترین اثر کلامی یعنی کتاب نهایة المرام فی علم الکلام است که نسخ خطی بسیار معدودی از آن باقیست و ظاهراً اغلب در دسترس محققان متأخر نبوده؛ و حتی فاضل مقداد سیوری (د. ۸۲۶ق/۱۴۲۳م)،

۵۳۵ق/۱۱۴۱م و ۶۷۵ق/ ۷-۱۲۷۶م نگاشته شده است.

تحول دیگر، شیفتگی فزاینده متکلمان مختلف به اندیشه فلسفی ابن سینا (د. ۴۲۸ق/۱۰۳۷م) بود. گرچه به طور سنتی، متکلمان با تمامی اصول فلسفی متضاد با دیدگاه‌های کلامی خود مخالفت می‌‌کردند، اما تا زمانی که احتمال تطبیق اصطلاحات فلسفی و حتی عناصر تعالیم فلسفی با اصول کلامی‌شان وجود داشت به پذیرش هرچه بیشتر آنها تمایل داشتند.

نویسندگان متأخر نظیر شهرستانی و ابن قِفطی، ابوالحسین بصری را که فلسفه و علوم را ظاهراً با ابوعلی بن سَمح مسیحی خوانده، عمیقاً متأثر از برداشت‌های فلاسفه دانسته‌‌اند؛ هرچند این دیدگاه در میان محققان امروزی مورد تردید قرار گرفته و یقیناً تحقیق بیشتری می‌‌طلبد.

می‌‌توان تأثیر سنت فلسفی را به آسانی در کتاب فخر‌الدین رازی (د. ۶۰۶ق/۱۲۰۹م) یافت؛ که ابداعات سلَفش یعنی غزالی (د. ۵۰۵ق/۱۱۱۱م) و آن‌چه ابن خلدون «روش امروزیان» (طریق المتأخرین) در کلام اشعریان نامیده بود، را از طریق ترکیب آزادانه مفاهیم و اصطلاحات فلسفی و کلامی، کاملاً بسط داد، و در نتیجه شهرت یافت. با این همه رازی، به رغم پذیرش مؤلفه‌های سنت فلسفی، با حفظ دیدگاه‌‌های سنتی اشعری، معمولاً نگرش انتقادی شدیدی نسبت به آراء بنیادین فلسفی نشان می‌‌دهد؛ البته کتاب المباحث المشرقیة او که در جوانی آن را نوشته و در آن غالباً از دیدگاه‌های فلسفی استادش ابوالبرکات بغدادی (د. پس از ۵۶۰ق/۱۱۵۲م) پیروی می‌‌کند، یک استثناء است.

ویژگی عجیب دیگر مسلک کلامی رازی این است که غالباً برداشت‌های کلامی ابوالحسین بصری را پذیرفته و آنها را به گونه‌ای اصلاح و تفسیر می‌‌کند که مؤید دیدگاه اشعری، و نه معتزلی، باشند.

دلیل آن این است که رازی زمانی، برهه نسبتاً اولیه زندگی خود را در خوارزم