99
کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول

(افراد) را به افراط (در انجام امر خدا) وادار می‌‌کند یا ایشان را به ترک کامل آن (تفریط) مجبور می‌کند».۱

۴. ناصرالدین بیضاوی

این مقاله را با اختصاص جملاتی مختصر از چهارمین عالم یعنی قاضیِ شافعی تبریز، ناصرالدین عبداللّه بن عمر بیضاوی (د. ۶۸۵ق/۱۲۸۶م) به پایان می‌بریم، که او را به منظور بیان اوضاع دینی در دوران مهم مغول برگزیدیم.

بیضاوی در بیضاء، شهرستانی کوچک در جنوب شیراز، متولد شد. وی بعدها قاضی‌القضات شیراز شد و روزهای پایانی عمرش را در تبریز گذراند و همان‌جا درگذشت.۲ او بیشتر به واسطه اثرش، أنوار التنزیل، با موضوع شرح و تفسیر قرآن، در اذهان باقی مانده است.۳ وی مذهب شافعی داشت و در کلام، به آرای ابوالحسن اشعری ملتزم بود. ظاهراً اثر قرآنی وی بعد از مرگش شهرت فراوانی یافت. نویسنده‌ای از نسل بعد از وی، می‌گوید اثر بیضاوی «در بلاد منتشر گردیده و به

1.. ابن تیمیه، عقائد أهل السنة، ص۲۲: «و قد تقدم أنّ دین اللّه وسط بین الغالی فیه و الجافی عنه. و اللّه ما أمر عباده بأمر الّا إعترض الشیطان فیه بأمرین لا یبالی بأیهما ظفر: اما إفراط فیه و اما تفریط فیه». جهت ملاحظه توضیحی بر باورهای مکاتب سنی (با آیین حنفی)، ر.ک: کتابی قدیمی تقریباً با همان عنوان (عقائد أهل السنة و الجماعة)، نوشته ابو جعفر احمد الطحاوی (د. ۳۲۱ق/۹۳۳م، فقیه حنفی و بزرگ مصر و معاصر اشعری)، که با این مشخصات به انگلیسی ترجمه شده است:
Elder in The Macdonald Presentation Volume, p. ۱۲۹-۱۴۴.

2.. نامه‌ دانشوران ناصری، ج۸، ص۱۳۶-۱۵۱ و سُبکی، طبقات الشافعیة، ج۵، ص۵۹. سبکی، متعلق به نسل پس از بیضاوی، دانش بیضاوی را ستوده و داستانی نقل می‌کند مبنی بر این که چگونه وی در تبریز جماعی را تحت تأثیر فضل خود قرار داده است.

3.. این کتاب به ارگون خان (ح. ۶۸۳-۶۹۰ق/۱۲۸۴-۱۲۹۱م) اهدا گردید؛ وی خرسند شد و پاداش بیضاوی را، به درخواست خود او، انتصاب وی به سمت قاضی بیضاء قرار داد (نامه‌ دانشوران، ج۸، ص۱۳۹).


کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
98

مساجدی در روستاهایشان کرده بود. البته‌‌‌ آن‌ها در هر روستا و خارج از مناطق مسکونی، مسجدی ساختند که هرگز به آن نرفته و یا آن را مرمت نکردند. گاهی این مساجد پناهگاه احشام و حیوانات بارکش‌‌‌ آن‌ها می‌‌شد. برخی اوقات، غریبه‌ای وارد شهرستان شده، در مسجد اتراق کرده و اذان می‌گفت.‌‌‌ آن‌ها در جواب به او می‌گفتند: عرعر نکن! علوفه‌‌ات را برایت می‌‌فرستیم! تعداد ایشان بسیار بود».۱

این جهانگرد مشهور در ادامه، داستان شخص ناشناسی را تعریف می‌‌کند که به سرزمین‌‌های نصیری‌ها آمده و ادعا کرده که «مهدی» است. این شخص مردمِ ظاهراً ساده را دست انداخت و آن‌ها را با چوب‌هایی که می‌گفت هنگام شروع جنگ، شمشیر می‌شوند، برای فتح سرزمین‌های مسلمانان روانه ساخت. حاکمان مناطق مجاور برای پایان دادن به این شورش، متحد شدند. خبر به قاهره رسید و ملک ناصر، اگر نبود به خاطر یادآوری صدر اعظمش در مورد این واقعیت که نصیری‌ها برای زراعت در این زمین‌ها مورد نیاز هستند، تصمیم به نابودی کل جامعه نصیری‌‌ها می‌گرفت.۲

احتمالاً طرح نمونه‌ای از ‌‌‌عقاید خود ابن تیمیه ‌درباره دین می‌‌تواند برای نتیجه‌‌گیری این بحث در باب هجمه‌های وی به گروه‌های مسلمان غیرسنی مفید باشد. وی در رساله‌ای کوتاه با عنوان عقیدة أهل السنة و الفرقة الناجیة، ۳ که خطاب آن از طرف احمد ابن تیمیه به هر مسلمان پیرو سنت و جماعت است که این پیام به او می‌رسد، می‌گوید: «دین خدا مسیر میانه بین غفلت و تعصب افراطی است. زیرا هرگاه خداوند مردم را به انجام چیزی امر می‌کند، شیطان از دو طریق با آن مقابله می‌‌کند و برایش فرقی ندارد از کدام یک از این دو راه موفق می‌شود: یا

1.. ابن بطوطه، رحلة، ص۷۹ـ۸۰ / ترجمه گیب، ج۱، ص۱۱۱ـ۱۱۲.

2.. همان. الملک الناصر به احتمال زیاد همان ناصر محمد، سلطان مملوکی است که از ۶۹۳ق/۱۲۹۳م تا ۶۹۴ق/۱۳۹۴م و از ۶۹۸ق/۱۲۹۸م تا ۷۰۸ق/۱۳۰۸م و از ۷۰۹ق/۱۳۰۹م تا ۷۴۱ق/۱۳۴۰م حکومت کرد.

3.. ابن تیمیه، عقائد أهل السنة.

  • نام منبع :
    کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
    تعداد جلد :
    2
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2060
صفحه از 230
پرینت  ارسال به