جنبشی برای به دست آوردن خلافت بوده و لذا به ‌‌امام به عنوان رهبری فعال می‌‌اندیشیدند و نیز مانند زیدیه، دغدغه دفاع از ضعفا، یعنی موالی را داشتند. شدت این دغدغه آن‌ها، از پشتیبانی‌ای که نهایتاً از ابومسلم داشتند مشخص می‌شود؛ وی مولی و کارگزار اصلی‌‌شان بود، هرچند او را احتمالاً بیشتر به خاطر میزان حمایتی که بین موالی کسب کرده بود، مد نظر داشتند.

لذا کنار هم قرار دادن اطلاعات ملل و نحل‌نویسان و تاریخ‌نویسان، فهم کامل‌تری از برخی ابعاد تشیع اولیه به دست می‌دهد. مشاهده می‌شود که هدف از جستجوی رهبری کاریزماتیک، اتحاد موالی آرامی‌ و پارسی با اعراب یمنی، یعنی هسته شیعیان نخستین بوده و سپس دوره سکوت نسبی فرا می‌رسد و در پی آن، در برهه فروپاشی آشکار خلافت امویان، مردم برای یافتن جایگزینی ماندگار برای رژیم درحال سقوط، به اَشکال مختلفی از مفهوم ‌‌امامت روی می‌‌آورند.

کتاب‌نامه

۱. ابن حزم، کتاب الفِصَل، قاهره: بی‌‌نا، ۱۸۹۹م.

۲. ابن عبدربه، العقد الفرید، قاهره: مطبعة بولاق، ۱۲۹۳ق.

۳. بغدادی، عبدالقاهر بن عمر، الفرق بین الفرق، تحقیق: محمد بدر، بی‌نا، نوبت اول، قاهره: مطبعة حجازی، ۱۹۱۰م.

۴. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، کتاب الملل والنحل، قاهره: مطبعة حجازی، ۱۹۴۸م.

۵. ولفسن، هری اوسترین، فلسفه علم کلام، ترجمه احمد آرام، تهران: الهدی، ۱۳۶۸ش.

۶. Al-Ash‘arī, Maqālāt al-Islāmīyīn, ed. H. Ritter, Istanbul, ۱۹۲۹-۱۹۳۰.

مشهورترین کارگزار عباسیان، به احتمال زیاد یک برده پارسی‌تبار و از وابستگان قبیله عِجل در کوفه بود، که پیش از اعدام مغیرة بن سعید عِجلی در سال ۷۳۷م یکی از پیروان او بود. احتمالاً ابومسلم بعضی از عقاید مهدویت رایج در میان شیعیان آن زمان (که در آموزه‌های مغیره برجسته نبودند) را آموزش می‌‌داد؛ زیرا بعد از مرگ او بعضی از پیروانش بیان کردند که او ‌‌امام غایب و مهدی[عج] ‌‌بود.^۱ در این صورت، این نظرات باید به نظر او مبنایی برای اقدام قریب‌‌الوقوع و نه توجیهی برای سکوت‌باوری بوده باشد.

در تبلیغات عباسیان بر این مدعا تأکید می‌شد که ‌‌امامت توسط ابوهاشم، پسر ابن حنفیه، درست قبل از مرگش در سال ۷۱۶م رسماً به خاندان عباس منتقل شده است.‌‌‌ آن‌ها امیدوار بودند تا از این طریق به کانون اصلی توجهات و عواطف اکثریت شیعه آن زمان بدل شوند، زیرا همان‌‌گونه که گذشت، تا آن زمان ویژگی‌های خاص نوادگان حسین[علیه السلام] در سطح وسیعی به رسمیت شناخته نشده بود. خلیفه مهدی (خ. ۷۷۵-۷۸۵م) در مورد ادعای به ارث رسیدن ‌‌امامت از طریق ابوهاشم، از این مدعا صرفاً دست کشید و در عوض اظهار داشت که عمویش عباس، ‌‌امام برحقِ پس از پیامبر[صلی الله علیه و اله] است. بی‌تردید این اقدام وی برای جلوگیری از هرگونه تأییدی بر ادعاهای علویان مخالف رژیم عباسی بود.^۲ عباسیان برای ‌این‌که تعداد بیشتری از شیعیان دارای تفکرات واقع‌بینانه را [گرد خود] جمع کنند، داعیه خونخواهی زید را نیز سردادند. این، صرفاً فرصت‌طلبی نبود، زیرا عباسیان در دوره گسترش کیسانیه، به زیدیه نزدیک‌تر بودند تا به کیسانیه. آن‌ها درحال طرح‌‌ریزی