علم به غیب ندارند و بسیاری از اعتدال‌گرایان حتی اصل «رسمی» عصمت ائمه[علیهم السلام] را نپذیرفتند۱ و مثلاً در نیشابور هر دو گروه یکدیگر را تکفیر می‌‌کردند.۲ با فوت جانشین انتصابی علی الهادی[علیه السلام] مواجهه این دو گرایش تشدید، ایده علم خطاناپذیر امام در مورد غیب شدیداً تضعیف و برخی از امامیه مجبور شدند دوباره به ایده تغییر غیرمنتظره نظر خداوند (بداء) متوسل شوند؛۳ ایده‌ای که یک قرن قبل، هنگامی که جانشین انتصابی جعفر صادق[علیه السلام] پیش از وی فوت کرد، از کیسانیه گرفته بودند.۴ بحران امامت و زوال کنترل از سوی ناحیه مقدسه پس از فوت امام دهم[علیه السلام] باعث شیوع موعودباوری «افراطی» (غلوّ) شد که توسط گروهی از قمّیّونِ مرتبط با افرادی مانند علی بن حسکه، قاسم بن یقطین و محمد بن بابا رهبری می‌شد که هدف‌شان خداانگاری امام فقید بود.۵
گلایه منقول از امام یازدهم[علیه السلام] مبنی بر این‌که هیچ یک از پدرانش به اندازه وی مورد تردید مؤمنان نبوده، ۶ اجمالی از اوج بحران امامت در اواخر پنج سال و هشت ماهِ آخر دوره تصدی وی به دست می‌دهد. امامت مشقت‌بار حسن بن علی العسکری[علیه السلام] با درگذشت وی در جمعه، اول ژانویه سال ۸۷۴ به پایان رسید. «وی فوت کرد در حالی که هیچ فرزند (خَلَف) [یا نشانه (أَثَر)]ی از او مشاهده نشد. به دلیل این‌که هیچ فرزند آشکاری برای وی نمی‌شناختند میراثش بین برادرش جعفر و
1.. Modarressi, Crisis, chap. p. ۲.
موضوع پیچیده ترکیب اجتماعی و قومی طرفداران این موضع اعتقادی رقیب تاکنون مورد مطالعه جدی قرار نگرفته است.
2.. Ibid, p. ۳۸.
3.ابن قبه رازی، نقض، بازنشرشده در Modarressi, Crisis, p. ۱۸۱ ؛ ترجمه انگلیسی آن: ص۲۱۶. اما ابن قبه شدیداً با این ایده مخالفت نموده و ابرازکنندگان آن را تکفیر کرده است.
4.. Encyclopedia Iranica, ۳: p. ۳۵۴-۵۵, s.v. "Badā’" (W. Madelung).
5.. کشّی، رجال، ص۵۱۶-۵۲۰.
6.شیخ صدوق، کمال الدین، ص۲۲۲؛ Modarressi, Crisis, p. ۶۵.
