87
کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول

با این همه فضل‌اللّه بن روزبهان خُنجی۱ و هم‌چنین قاضی نوراللّه شوشتری، ۲ هر یک در مقدمه خود با قدری تفصیل راجع به اثر اصلی (یعنی نهج الحق) سخن گفته و به اجمال، دلیل نگارش این اثر را بیان می‌‌کنند. قاضی ‌‌‌‌نوراللّه در دیباچه‌اش، ردّیات

1.. دربارۀ فضل اللّه ‌بن ‌روزبهان خنجی:
۱) جهت ملاحظه مقاله‌ای کوتاه در مورد وی، ر.ک: خواندمیر، حبیب السیَر، ج۴، ص۶۰۷، که ذیل عنوان «خواجه مولانا اصفهانی» می‌خوانیم: «چون خواجه ... در مذهب تسنن بغایت متعصب بود، در زمان ظهور دولت شاهی (یعنی صفویه) از آذربایگان بهرات آمده ...». وی تاریخ فوت او را پنجم جمادی الاول سال ۹۲۷ق/۱۵۲۱م می‌داند.
۲) شوشتری، إقبال، ج۱، مقدمه، ص۷۴-۸۲ و ج۲، مقدمه، ص۴۷-۶۴، که به مقاله‌ای در مورد روزبهان، نوشته یکی از نوادگان این خانواده اشاره می‌کند که در فرهنگ ایران‌زمین، دوره ۴، ش۳، ص۱۸۳ منتشر شده است. (این مقاله جهت مراجعه در دسترس نبود. در این مقاله از داییِ مادری خنجی، یعنی خواجه جمال‌الدین اسماعیل سعیدی، ذکری به میان آمده که وزیر پیربوداق، از سلسله آق‌قویونلو بوده است).
۳) خوانساری، روضات الجنات، ص۵۰۰-۵۰۱ (که مدخلی است کوتاه در اشاره به ردّ وی بر نهج ابن مطهر؛ سپس وی افراط کرده و اشاره‌ای بی‌شرمانه به دختر روزبهان دارد که ظاهراً گمراه شده بود).
۴) احمد اقتداری، لارستان کهن: تحقیق دربارۀ‌ لارستان قدیم. در بخشی راجع به رجال نامدار لارستان، [مشاهده می‌شود که] بسیاری از آنها از خاندان روزبهان هستند. در مورد فضل‌اللّه دو مدخل طولانی آمده است: ص۱۴۳-۱۴۵ و ص۱۸۷-۱۹۲. سیزده عنوان از آثار وی فهرست شده‌اند (ص۱۹۰-۱۹۲)، که یکی از آنها با عنوان دیار بکریة به اشتباه به وی نسبت داده شده است.
۵) شهر خنج، در جنوب شرقی شیراز به سمت خلیج فارس (ر.ک: کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج۲، ص۲۳۱)، دژ مذهب تسنن بوده است. طبق گفته جِی. اوبن (Aubin, "Note sur quelques documents Aq-qoyunlu," p. ۱۳۳, n. ۳)، اسناد مربوط به این شهر در دوره نادرشاه، نابود شد.
۶) فسائی، فارس‌نامه ناصری، بخش دوم، ص۱۹۷ـ۱۹۸ (از ابن روزبهان نامی به میان نمی‌آورد!).
۷) فضل اللّه روزبهان اصفهانی [خنجی]، سلوک الملوک، با تحقیق م. نظام‌الدین فقید که در سال ۱۹۶۶ در حیدرآباد (دکن [در جنوب هند]) منتشر شد. البته این کتاب چند سال بعد، صرفاً زمانی در دسترس قرار گرفت که نسخه خطی آن برای چاپ ارسال شد.

2.. در مورد قاضی نوراللّه شوشتری، ر.ک: شوشتری، إحقاق، ص۸۲ـ۱۶۱.


کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
86

مسلمان اهل سنت را نسبت به پیروانِ اصول ارتدادآمیز، چنین خلاصه می‌کند: «در میان رافضیان افرادی وجود دارند، پرهیزکار، دیندار و زاهد؛ اما ـ به رغم این اوصاف ـ مانند پیروان سایر فرق نیستند. به عنوان نمونه، معتزله، نسبت به رافضیان، منطقی‌تر، عالم‌تر و دیندار‌تر بوده و در میان آنان، دروغ و بی‌عفتی کمتری وجود دارد. شیعیان زیدی بهتر بوده و به حقیقت، عدالت و شناختِ علوم دینی نزدیک‌تر هستند. هیچ گروهی در میان فرقه‌ها صادق‌تر و مذهبی‌تر از خوارج نیست و به رغم آن (یعنی به رغم دشمنی‌شان با مسلمانان سنتی) اهل سنت با عدالت و مساوات با آنان رفتار کرده و به ایشان آزاری نمی‌رسانند، چراکه بی‌عدالتی مطلقاً ممنوع است... حقیقتاً برخورد اهل سنت نسبت به افراد هر یک از این فرقه‌ها نسبت به برخورد خود این افراد با یکدیگر، بهتر است. در واقع، اهل سنت بهتر و با عدالت بیشتری با رافضیان برخورد می‌‌کنند تا برخی از گروه‌های رافضی نسبت به یکدیگر».۱

ابن تیمیه احتمالاً سخن این کتاب را رها کرده۲ و در ادامه به بررسی اثر دیگری از ابن مطهر یعنی نهج الحق می‌‌پردازیم.

نهج الحق ابن مطهر نیز، مانند اثر نخست وی که در سطور پیشین مورد بحث قرار گرفت، به دستور سلطانِ مغول اولجایتو نگاشته شد.۳ ابن مطهر پس از مقدمه‌‌ای کوتاه، بی‌درنگ به بحث ‌درباره معضل اول یعنی تعقل (‌‌‌‌ادراک) می‌پردازد.۴

1.. ذهبی، المنتقیٰ، ص۳۲۸.

2.. اما اثر ابن تیمیه، خود مورد هجمه محمد مهدی الکاظمی قرار گرفته که با تألیف منهاج الشریعة فی الردّ علی ابن تیمیه آن را ردّ کرده است (نجف، ۱۳۴۶-۱۳۴۷ق/۱۹۲۷-۱۹۲۸م)، در دو جلد به چاپ رسیده و اثری امروزی است.

3.. شوشتری، إحقاق الحق، ج۱، ص۷۶، ش ۱ (محقق در این پانوشت، متن کامل خطبه (مقدمه) نهج الحق ابن مطهر را نقل می‌کند).

4.. شاید «تعقل» بهترین بازگردان برای إدراک نباشد، زیرا منظور واقعی ابن مطهر، «فهمیدن» و قوه شناخت خدا توسط انسان است. منتقد وی، ابن روزبهان خنجی، با شتاب به این کاربرد اشاره کرده و می‌گوید مراد واقعی ابن مطهر «بینش» (رأی) است (شوشتری، إحقاق، ج۱، ص۷۹).

  • نام منبع :
    کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
    تعداد جلد :
    2
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 3082
صفحه از 230
پرینت  ارسال به