81
کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول

پیش از این در فصل مقدماتی این اثر به کتاب قواعد الإسلام ابن مطهر اشاره شد که تنها کتاب ‌درباره مکتب تشیع دوازده‌‌‌امامی است که وقتی شاه اسماعیل، این مذهب جدید را در ایران مستقر کرد، وجود داشت.۱ با این همه، اثری با این عنوان خاص، در میان آثار فراوان ابن مطهر، یافت نشد.۲

1.. ر.ک: فصل ۱، ص۶.

2.. بروکلمان دو کتاب را با عنوان قواعد‌الإسلام ذکر می‌کند، یکی نوشته عزّالدین سُلَمی (د. ۶۶۱ق/۱۲۶۲م) و دیگری نگاشته نویسنده‌ای اِباضی؛ GAL, Suppl. I, p. ۷۶۷, and Suppl. II, p. ۳۴g.. خوانساری در روضات الجنات، ص۱۷۲، از ۷۰ تا ۹۰ عنوان اثر برای ابن مطهر نام می‌برد. ممکن است کتاب مورد بحث با نام نویسنده شناخته می‌شده و این شیوه در کتب اسلامی، خصوصاً کتب دارای رنگ و بوی دینی که در آنها شارحان بعدی غالباً به آثار اولیه با عناوین اندکی متفاوت یا مختصرشده اشاره می‌کردند، غیرمعمول نبوده است. در میان آثار ابن مطهر کتابی وجود دارد با عنوان قواعد الأحکام؛ GAL, II, p. ۲۱۱, and Slippl., II, p.۲۰۷، آقا بزرگ، ذریعة، ج۲، ص۴۹۶، چاپ سنگی، تهران: ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م و کَنتوری، کشف، ص۴۱۷. اثری دیگر نیز با عنوان الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة وجود دارد؛ GAL, II, ح.۲۱۱, and Suppl., II, p. ۲۰۸. این احتمال نیز مطرح است که نسبت دادن قواعد الأحکام به ابن مطهر اشتباهی بوده که صورت گرفته و این اثر به کلی متعلق به عالم شیعی دوازده‌امامی دیگری با همان میزان شهرت، یعنی استاد و عموی خود ابن مطهر، جعفر‌بن‌حسن حلّی، «محقق اول» (د. ۶۷۶ق/۱۲۷۷م) بوده باشد، که او نیز نویسنده اثری مهم در مورد احکام إمامی، با عنوان شرایع الإسلام بوده است (نجم الدین جعفر‌بن‌حسن‌بن‌یحیی‌بن‌سعید حلّی، «محقق اول»، که تولد وی در سال ۶۰۲/۱۲۰۵ در حلّه و فوتش در سال ۶۷۶ق/۱۲۷۷م در بغداد بود. در مورد آثار وی، ر.ک: GAL, I, p. ۵۱۴-۱۵ and Suppl. I, p. ۷۱۱-۱۲. در مورد وی هم‌چنین ر.ک: تنکابنی، قصص العلماء، ص۳۶۴-۳۶۷، که سال درگذشت وی را ۷۲۶ق/۱۳۲۵م می‌داند. نیز ر.ک: مطالب پیش‌گفته، فصل ۱، ص۱، ش ۲. کتاب وی، شرایع الإسلام را اِی. کوئری (A. Querry) کنسول وقت فرانسه در تبریز ترجمه کرد:
Droit Musulman, Recueil des lois concernant les musulmans schyites, ۲ volumes, Paris ۱۸۷۱-۱۸۷۲. خلاصه شرایع الإسلام با عنوان المختصر النافع فی فقه الإمامیة چاپ شده است (قاهره، چاپ دوم). در واقع، یکی از آثار معروف ابن مطهر، با عنوان الباب الحادی عشر (که به لطف ترجمه انگلیسی ویلیام میلر « Miller, al-Bābu ’l-Ḥādī ‘Ashar: a treatise on the principles of Shī‘ite theology, London, the Royal Asiatic Society, ۱۹۲۸ » در دسترس است) کاملاً می‌توانسته همان قواعد الإسلام، البته با عنوانی دیگر باشد. این اثر، ضمیمه‌ای بوده («باب یازدهم») که ابن مطهر بر خلاصه‌ای افزوده که از یکی از آثار نصیرالدین طوسی تهیه کرده است. (این کتاب طوسی، مصباح المتهجد نام دارد و تلخیص ابن مطهر از آن، منهاج الصلاح، در ۱۰ باب نگاشته شده است. ر.ک: Miller, op. cit., Introduction, xi, and Commentary on the text, ۳).


کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
80

او در سلسله طولانی علمای شیعی، عنوان المحقق را برای خود کسب کرد.۱

۲. ابن مطهر، ابن تیمیه، خُنجی و شوشتری

شاگرد طوسی و عالم بعدیِ مورد توجه در این نگاه کلی، ابن مطهر حلّی است.۲

ابن مطهر، احتمالاً بیش از هر شخص دیگری، مسئول تلاش در راه آرمان تشیع دوازده‌‌‌امامی در دوران ایلخان مغولان بود و دوران حیات او، یعنی در واقع نیمه دوم قرن ۱۳ و ربع اول قرن ۱۴، تقریباً با دوره سلطه ایلخانان در ایران همزمان شد.۳

1.. طوسی به خواست خودش در حرم امام هفتم، [امام] موسی الکاظم[ علیه السلام] دفن شد. ر.ک: خواندامیر، حبیب السیَر، ج۳، ص۱۰۶: «در جامع رشیدی مسطور است که خواجه نصیرالدین وصیّت فرمود که او را در جوار مزار فیض آثار امام بزرگوار موسی الکاظم[ علیه السلام] دفن کنند».
آن‌گونه که عزّاوی می‌گوید (تاریخ، ج۱، ص۲۷۸)، آرامگاهی که طوسی در آن دفن شد، در اصل برای خلیفه الناصر در نظر گرفته شده بود. هم‌چنین ر.ک: مدخل مفصلی که شوشتری در مورد طوسی دارد: مجالس، ص۳۲۸-۳۳۱ و در آن‌جا اشاره دیگری به دفن طوسی در حرف پیش‌گفته آمده است.
در عصر صفویان، به دستور شاه صفی خلاصه‌ای از اخلاق طوسی تهیه شد و مجموعه مختصری از مقالات با موضوع ائمه[ علیهم السلام] (دوازده امامِ خواجه نصیر) هنوز هم به صورت نسخه خطی در مشهد وجود دارد (ر.ک: مدرس رضوی، احوال و آثار، ص۲۵۹ و ۳۱۷-۳۱۸).

2.. اگر بخواهیم نام کامل و برخی از القاب وی را بیان کنیم باید بگوییم وی چنین معروف است: «العلامة آیة اللّه جمال الدین الحسن‌بن‌یوسف‌بن‌علی‌بن‌المطهّر الحلّی».

3.. شاید در این‌جا لازم باشد از دو عالم شیعی دیگر نیز سخن بگوییم، یکی متعلق به همان دوره، همانند ابن مطهر و دیگری متعلق به یک نسل بعد. اولی، جعفر‌بن‌حسن حلّی، «محقق اول» است؛ در مورد وی، ر.ک: اوایل ص۱، ش۲ و نیز اواخر ص۲۸، ش۲. دومی نیز محمد‌بن‌مکّی عاملی، «شهید اول، علامه ثانی»، است که در سال ۷۸۶ق/۱۳۸۴م در دمشق اعدام شد؛ در مورد او، ر.ک: GAL, II, p. ۱۳۱, and Suppl., II, p. ۱۳۱-۲ (بروکلمان تاریخ فوت وی را سال ۷۸۲ق/۱۳۸۰م می‌داند)؛ تنکابنی، قصص العلما، ص۳۳۷-۳۴۲؛ شوشتری، مجالس، ص۲۴۱؛ محمد رضا شمس الدین، حیاة الأمام الشهید الأول و اواخر ص۶۶ و پس از آن.
در نامه‌ای از رشید الدین فضل اللّه به پسرش امیر علی، والی بغداد، نام ابن مطهر نیز در زمره ۵۱ تن از علمایی آمده که قرار بود هدایایی از دربار مغول دریافت کنند. برای وی ۲۰۰۰ دینار، چهار عبا، یک اسب و یک زین اختصاص داده شده بود. اقلام مشابهی نیز به بیضاوی، ایجی و سایرین داده می‌شد (ر.ک: مکاتبات رشید، نامه ش ۱۹، ص۵۶-۶۹).

  • نام منبع :
    کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
    تعداد جلد :
    2
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2245
صفحه از 230
پرینت  ارسال به