79
کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول

رساله طوسی در باب ‌‌امامت با اشاره‌ای کوتاه به مهدی[عج]، بُعد مهمی از ‌‌‌عقاید شیعی، به پایان می‌رسد: «در مورد ناپدید شدن (غیبت) ‌‌امام دوازدهم و طول مدت آن، باید گفت این مسئله نباید برای معتقدان به قدرت و علم مطلق خداوند، دور از ذهن باشد».۱

طوسی، با ارائه دیدگاه‌های مختصر اما صریح خود در باب اساسی‌‌ترین سه اصل تشیع دوازده‌‌‌امامی (یعنی ‌‌امامت، خطاناپذیری ‌‌امام و مهدویت) خود را دقیقاً در کانون سنت إثنی عشری قرار می‌دهد. بر این اساس او می‌تواند حلقه وصل مهمی میان عالم شیعه مسن‌تر، یعنی هم‌وطنش، محمد بن حسن طوسی، شیخ الطائفة (د. ۴۵۸ق/۱۰۶۶م) و روحانیان شیعی متأخر، محسوب گردد.۲

1.. خواجه طوسی، رساله امامت، ص۲۴.

2.. ابو جعفر محمد‌بن‌حسن طوسی، شیخ الطائفة (د. ۴۵۸ق/۱۰۶۶م)، به عنوان نویسنده دو عنوان از «کتب اربعه» شیعی، یعنی الإستبصار و تهذیب الأحکام معروف است (دو عنوان دیگر عبارتند از: الکافی نوشته کلینی و من لایحضره الفقیه نوشته شیخ صدوق). و هم‌چنین این اثر مشهور را نیز نگاشت: Fihrist kutub al-Šī‘a, ed. A. Sprenger, Calcutta, ۱۸۵۳. در مورد محمد‌بن‌حسن طوسی ر.ک: GAL. I, p. ۵۱۲-۱۳ و محمد تنکابنی، قصص العلماء، تهران: بی‌تا، ص۴۱۴ـ۴۱۶.


کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
78

وی، که در‌‌‌ آن‌ها از وجوه باطنی و ظاهری علم سخن می‌گوید، از منظر اسماعیلی نوشته‌ شده است.۱ داستان این که چگونه طوسی مدتی اسیر اسماعیلیان بوده و چگونه مغولان را در تسخیر قلعه الَموت یاری کرده بسیار معروف‌‌تر از آن است که در این‌جا در خور بازگویی باشد.۲ در این‌جا ارائه قضاوت یک محقق معروف آثار طوسی کفایت می‌کند که می‌گوید: «گرایش سیاسی او را هم‌دردی عمیق وی با دوازده‌‌‌امامی‌ها نشان می‌دهد، که او را... به رهبر حکومت الیگارشی شیعی‌‌ایرانی در کنار مغول و بر ضد خلافت تبدیل کرد».۳

1.. به عنوان مثال ر.ک:
Ivanow, W., "An Ismailitic work by Naṣīr al-Din Ṭūsī", JRAS, ۱۹۳۱, p. ۵۲۷-۶۴.
هم‌چنین ر.ک: دانش‌پژوه، «گفتاری از خواجه طوسی به روش باطنیان»، در مجله‌ دانشکده‌ ادبیات دانشگاه تهران، دوره ۳، ش۴، ص۸۲-۸۸، که در آن‌جا چنین از طوسی نقل می‌کند: «در علوم حقیقی روشن شده است که وراء عالم محسوس عالمی دیگر هست معقول که نسبت آن عالم به این چون نسبت جان با تن باشد. و از این جاست که آن را عالم روحانی می‌گویند و این را عالم جسمانی. و به إزاء محسوسی در این عالم معقولی در آن عالم است و مقابل هر شخص از این‌جا روحی در آن‌جا و نظیر هر ظاهری این‌جا باطنی آن‌جا ...».

2.. اما این حادثه، نه موجب می‌شود که ای. جی. براون (Browne, LHP, II, p. ۴۵۷) به سادگی در مورد طوسی قضاوت کرده و او را یک «خائن تمام عیار» بنامد و نه اِی. جِی. آربری، بدان جهت، بگوید نصیرالدین، به جای «آزادی در آوارگی» که جلال‌الدین رومی برگزید، «رفاه ناشی از خیانت» تحت حکومت مغولان را انتخاب کرد! ر.ک:
Arberry, Classical Persian Literature, p. ۲۶.

3.. Strothmann, "al-Ṭūsī", EI, first ed.
هم‌چنین ر.ک: R. Strothmann, Die Zwölfer Schi‘a, Leipzig, ۱۹۲۶. جهت ملاحظه جمع‌بندی جدیدتری از آرای استراثمن در مورد این موضوع، ر.ک: Strothmann, "Schiiten und Charidschiten" in Handbuch der Orientalistik, VIII/۲, p. ۴۷۶-۴۹۵. قس: LAOUST, Essai sur ... ۶. Taimīya, p. ۳۶، که در آن‌جا طوسی را به عنوان «... نماینده بسیار شاخص نظریه دوازده‌امامی ...» می‌پذیرد. داوری عباس عَزّاوی در مورد طوسی (در شرح وی بر مقاله‌ای پیرامون نصیرالدین طوسی، نوشته سلیمان ظاهر در نشریه آکادمی زبان عربی دمشق، دوره ۳۶، ص۲۴۱-۲۴۷) بسیار کلی است. وی می‌نویسد: «فمن الضروری أن نقول إنه (أی نصیرالدین الطوسی) إسماعیلی مع الإسماعیلیة و متصوّف مع غلاة التصوف و نُصیری مع النصیریّة و إثناعشری مع الإثنی عشریّة. و نزید أنه متکلّم مع أهل السنّة من المتکلمین الّا فی الإمامة فانّه خالف فیها أهل السنّة». ر.ک: عباس عزّاوی، «تعلیق علی مقال نصیرالدین الطوسی»، در مجلّة المجمع العلمی العربی، دوره ۳۷، ش۲، ص۲۰۷-۲۱۵. مصطفی جواد، دانشمند عراقی و هم‌وطن عزّاوی، در مقاله‌ای جدید می‌کوشد از طوسی اعاده حیثیت کرده و برخی از انگیزه‌های [پشت پرده] روابط وی با اسماعیلیان، با خلافت در بغداد و با هولاکو را تبیین کند. جواد بر مدارا و نگرش انسان‌دوستانه طوسی تأکید می‌کند؛ اما [می‌گوید] وی در حالی که إمامی بود درگذشت. ر.ک: مقاله مصطفی جواد، «إهتمام نصیرالدین الطوسی بإحیاء الثفافة الإسلامیة أیام المغول» در یادنامه‌ خواجه نصیرالدین طوسی، ص۸۶-۱۱۵؛ (که با این عنوان ثانوی منتشر شده است: Le Mémorial de Khwadjah Nassir ai-din Toussi, v. I, Conferences ... ۲۷ Mai-۲ Juin, ۱۹۵۶).

تعداد بازدید : 2640
صفحه از 230
پرینت  ارسال به