یکی از راه‌های شناخت سودمندانه در ابعاد خاصی از تصویر مذهبی دورانِ مغول، انتخاب متفکران دینی خاص و معروف متعلق به آن زمان و بررسی برخی آثار مربوط به آن‌هاست. مؤلفانی که در این بخش به عنوان نمونه به آنها می‌پردازیم، احتمالاً مشهورترین و در مواردی، جنجالی‌‌ترین شخصیت‌‌ها در حیاتِ دینی جهانِ اسلام در اوایل دوره مورد نظر هستند. انتخاب آنها، همان‌‌گونه که به زودی مشخص می‌شود، در مجموع، دلبخواهی نیست.۱
یکی از این عالمان، حسن بن یوسف بن مطهر حلی (د. ۷۲۶/۵-۱۳۲۴) است، که پیش از این در خصوص معرفی مکتب تشیع إثنی عشری در ایران به وسیله شاه اسماعیل، اشاراتی به کتابش داشتیم، ۲ و متنفذترین روحانی شیعه در زمان خود و دارای تأثیر فراوان بر دربار مغولی سلطان اولجایتو خدابنده بود.
دیگری نصیرالدین طوسی (د. ۶۷۲ق/۱۲۷۳م) است که شاید بیشتر به عنوان منجم و فیلسوف اخلاقی شناخته می‌شود تا یک متفکر دینی؛۳ با این حال وی چنان
1.. جهت ملاحظه فهرستی از ۵۱ تن از علماء در دوره مهم ایلخانی، ر.ک: نامه ارسالی رشیدالدین فضل‌اللّه به پسرش امیرعلی، حاکم بغداد، که به «یارانه‌های» دولتی (در قالب پول رایج، البسه و حیوانات بارکش) که به هر یک از آنها داده می‌شد، تصریح می‌کند. این نامه و نیز علمایی که به عنوان نمونه در آن ذکر شده‌اند، در خور تحقیقی خاص با هدف تشریح دقیق فعالیت دینی در دوره مغولان هستند. اسامی زیر در این فهرست به چشم می‌خورند: قطب‌الدین شیرازی، بیضاوی، عضدالدین ایجی و برادرش، یکی از پسران نصیرالدین طوسی و ابن مطهر حلی (مکاتبات رشید، نامه شماره ۱۹، ص۵۶-۶۹).
2.. ر.ک: فصل اول، ص۶، مطالب بخش بالایی صفحه.
3.. در این‌جا به کتاب خواجه طوسی در علم هیئت، یعنی زیج ایلخانی و به اثر دیگر وی یعنی اخلاق ناصری اشاره می‌کنیم (که در متن تحقیق‌شده دوّانی چنان که سزاوارتر است، عنوان اخلاق جلالی دارد و برای اوزون حسن آق‌قویونلو تهیه شده و البته با ترجمه تامپسون و با این مشخصات نیز چاپ شده است:
Thompson, Practical Philosophy of the Muhammedan People). کتاب اخلاق خواجه طوسی به انگلیسی نیز ترجمه شده است: Wickens, The Nasirean Ethics.
