29
کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول

دانشمندان مهم از موالی بودند، بی‌شک با وجود مذاهب مسیحی مهم در عراق ارتباط دارد.۱ شباهت ‌‌‌عقاید شیعیان با ‌‌‌عقاید قدیمی پیشامسیحی (مانند مرگ تموز)۲ نیز حاکی از این است که بسیاری از هواداران فرق شیعی، از تبار قدیمی آن سرزمین (و افراد ادغام‌شده در آن) بودند، نه از پارسیانی که به تازگی به آن‌جا مهاجرت کرده بودند. میزان ‌‌تأثیر تفکرات آرامی - ‌مسیحی از داستان ابومنصور، رهبر منصوریه و یک عرب بادیه‌نشین بی‌سواد و احتمالاً از قبیله عبدالقیس، آشکار می‌شود. او صحبت خدا با وی را به زبان سریانی شنیده و در کیهان‌شناسی خود، جایگاه خاصی برای عیسی و کلمه یا «کلمة اللّه» قائل بود.۳

این دلایل، که باعث می‌شود فکر کنیم بسیاری از موالی شیعه در اصل آرامی و مسیحی بودند، باید با علایمی از حضور یک عنصر پارسی، تعدیل شود. نقل شده که حمزة بن عُماره ازدواج با دختر [خود]، که یک خصلت پارسی بوده، را مجاز شمرده است.۴ پدر عبداللّه بن حارث (که پیروانش عبداللّه بن معاویه را ‌‌امام می‌دانستند) زندیق نامیده می‌شود و این احتمالاً یعنی او یا پارسی و یا یک «آرامیِ پارسی‌شده» بوده است.۵ وجود تعدادی عربِ پارسی‌شده، با این واقعیت روشن می‌شود که بخشی

1.. یعنی در حدود سال ۷۳۰م. در کوفه سه تن از مشهورترین علما از موالی بودند (حبیب‌بن‌ ابی ثابت، د. ۷۳۷م.؛ حَکَم‌بن‌عُتَیبه، د. ۷۳۳م.؛ حمّاد‌بن‌ابی سلیمان، د. ۷۳۸م.)؛ قس: ابن سعد، ج۶، ص۲۲۳ و ۲۳۱ را با همان، ص۱۰۹، یکی از موالی به نام عُسّاق هنوز مسیحی بود. کعب‌بن‌سور فردی مسیحی بود که پس از نوکیشی، یک قاضی مسلمان شد، ر.ک:
Ṭabarī, i, ۳۱۷۸, ۱۰, and C. Pellat, Le Milieu Baṣrien ..., p. ۲۸۸.

2.. افسانه‌ای بابلی در مورد تموز، یکی از ربّ النوع‌هایی که در آسیای صغیر، بین‌النهرین و فلسطین به آن اعتقاد داشتند (و.).

3.. Nawbakhtī, p. ۳۴;
همان‌گونه که Friedlaender, JAOS, xxix, p. ۹۰ اشاره دارد، کَشّی از تعبیر فارسی «یا پسر» استفاده می‌کند (معرفة الرجال، بمبئی، ۱۳۱۷/۱۹۸۸، ص۱۹۶)، اما ظاهراً احتمال صحت این تعبیر کمتر است.

4.. Nawbakhtī, p. ۲۵.

5.. Ibid, p. ۳۱.


کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
28

مسلمان می‌پیوست، که ساده‌ترین راه آن، مولی شدن به واسطه پیمان بود. این پیوند لزوماً همیشگی نبود، زیرا ظاهراً گاهی اوقات افراد، از یک قبیله عرب و مسلمان جدا می‌شدند تا مولای قبیله‌ای قوی‌تر و مهم‌تر شوند.

طبق این توضیح، یک عرب [نیز] می‌‌تواند مولی باشد. در میان موالی مسلمانان در بدر، تعداد زیادی با اصالت عربی وجود داشتند که در جنگ، اسیر و سپس آزاد شده بودند.۱ فهرستی از موالی مدینه در دوره‌ای متأخر شامل مردانی از هُذَیله (از قبیله اَزْد)، نَمیر و لَخم می‌باشد، در حالی که فرد دیگری از آنها، نامی متعلق به جنوب عربستان (شُرَحبیل) داشت.۲ پس از سال ۶۳۴م در جنگ، عملاً هیچ فرصتی برای اسیر کردن عرب‌‌ها وجود نداشت؛ بنابراین، موالی عربِ اواخر قرن هفتم میلادی، یا نوادگان اسرای پیشین بودند یا این جایگاه را داوطلبانه به دست آورده بودند.

مردم عراق جنوبی، مرکز اصلی شیعیان نخستین، ۳ در زمان فتوحات عربی‌، بیشتر آرامی‌تبار بودند، اما طبقه‌ای برتر و متشکل از صاحب‌منصبان و ملّاکان پارسی نیز وجود داشت و در مناطق متعددی دهقانان، در برابر پارسیان، به مسلمانان کمک کردند.۴ در نتیجه این فرض مطرح است که بسیاری از موالی این ناحیه از تبار آرامیان (و هم‌چنین مسیحیان) بودند. این حقیقت که بسیاری از

1.. See Muḥammad at Medina, p. ۳۴۴;
که مطلب را بر اساس ابن سعد، طبقات، ج۳، ص۱ مطرح می‌کند.

2.. ابن سعد، ج۵، ص۲۰۸ (ذیل عنوان بُسر‌بن‌سعید)، ص۲۰۹ (ذیل عنوان حُمران‌بن‌ابان)، ص۲۲۰ (ذیل عنوان عمرو‌بن‌رفیع) و ص۲۲۸ (ذیل عنوان شُرَحبیل‌بن‌ سعد)؛ در ص۲۲۲ گفته شده که سالم سبلان اصالتاً مصری بوده، در حالی که ابو صالح باذام قریب به یقین پارسی، یا شاید از اهالی جنوب عربستان بوده است.

3.. این منطقه مرکز جنبش خوارج نیز بوده که حمایت هایی از جانب موالی نیز دریافت می‌کرده است.

4.. قس: بلاذری، ص۲۴۲ به بعد.

  • نام منبع :
    کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
    تعداد جلد :
    2
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2102
صفحه از 230
پرینت  ارسال به