در این‌جا کنار هم قرار دادن برخی حقایق بنیادین، به طور کلی ‌درباره هویت موالی و به طور خاص در مورد افراد مرتبط با قیام مختار و قیام‌های بعدی شیعه، مفید خواهد بود. در محافل فقهی نهایتاً یک طبقه‌‌بندی سه‌‌گانه مطرح شد: مولی الرحم، مولی العتاقة، مولی العقد که به ترتیب یعنی مولی به واسطه خویشاوندی، مولی به واسطه آزاد کردن و مولی به واسطه پیمان.^۱ در این میان، اولی احتمالاً روشی است برای پیوستن افراد دارای خویشاوندی مادری به جمع خویشان پدری. دومی بنده آزاد شده‌‌ای است که غالباً آزاد به دنیا آمده اما به عنوان اسیر جنگی به بردگی گرفته شده است. سومی شخصی است که طبق قرارداد یا پیمان، داوطلبانه می‌پذیرد که «پناه‌جو»ی یک «حامی» [یا ولی‌‌نعمت] باشد و در دوران بنی‌امیه تقریباً تنها با انواع دوم و سوم مواجه می‌شویم. در یادداشت‌های مربوط به شرح حال موالی بی‌شمار در مکه، مدینه، کوفه، بصره و جاهای دیگر (در طبقات ابن سعد، ج۵، ۶ و ۷)، گفته شده که برخی در وضعیت اعتاق بوده‌اند، ولی این یک استثنا بوده و این فرض مطرح است که بیشتر موارد به دسته سوم تعلق دارد. شاید افراد، این موقعیت [اجتماعی] را می‌‌خواستند یا به‌‌‌ آن‌ها داده می‌‌شد، چرا که جامعه اسلامی متشکل از چند قبیله و دیگر گروه‌هایی تلقی می‌‌شد که بر اساس پیمان‌نامه، با محمد[صلی الله علیه و اله] و خلفا رابطه داشتند.

از این رو شخص غیرمسلمان، عضو یکی از گروه‌های غیرمستقل اهل ذمه بود و چنین شخصی در صورت اسلام آوردن، باید از آن گروه جدا شده و به قبیله‌‌ای

کشتن «اهل بیت[علیهم السلام]» در کربلا را اعدام کرد. «دفاع از ضعفا» به طورخاص به موالی اشاره دارد. وانگهی - نکته مهم و جدید ‌این‌که - مختار ادعا کرد به عنوان فرستاده یکی از پسران علی[علیه السلام]، یعنی محمد بن حنفیه عمل می‌کند. احتمالاً ابن حنفیه هیچ ارتباطی با شکل‌‌گیری جنبش مختار نداشت، اگرچه هنگامی که، پس از جدایی مختار از ابن زبیر، زندانیِ ابن زبیر بود، کمک از جانب فرستاده‌اش مختار را پذیرفت و پس از شکست قیام، در حجاز زندگی آرامی داشت.

پیامد مهم این قیام (به تأکید ولهاوزن) ظهور موالی بود، که نیرویی سیاسی تلقی می‌شدند. ادعای مختار مبنی بر دفاع از ایشان، حمایت بیشتری از جانب‌‌‌ آن‌ها را برایش به ارمغان آورد، اما وی در هم‌سوسازی منافع‌‌‌ آن‌ها و عرب‌ها مشکل داشت. به گمان موالی، او طرفدار عرب‌ها بود و عرب‌‌ها نیز به دریافت هرگونه سهمی از غنایم توسط موالی، اعتراض می‌کردند.^۱ برخی از اعراب متنفذ، حمایت‌شان را [از مختار] دریغ کردند و در مراحل بعدی، مختار مجبور شد بیشتر به موالی تکیه کند. مهم آن که، به رغم استفاده گاه و بی‌گاه ملل و نحل‌نویسان از عنوان مختاریه در مورد پیروان مختار، این افراد معمولاً «کیسانیه» نامیده می‌‌شدند. این نام، به رغم توضیحات مختلفی که برای آن ارائه شده، قریب به یقین از کیسان ابوعَمره، سرشناس‌‌ترین فرد موالی در قیام و فرمانده محافظان مختار، اقتباس شده است.^۲ این نام در بخش دوم حکومت بنی‌امیه به طور گسترده در مورد افرادی با دیدگاه‌های شیعی به کار می‌رفت و شاید در اصل، نامی نفرت‌نما^۳ بوده که دشمنان‌شان به آن‌ها داده بوده‌اند.^۴