163
کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول

تنها عضو زنده حلقه درونی ‌‌امام یازدهم[علیه السلام] صحه می‌گذاشت.۱ با فوت ابن عمری در سال ۹۱۷، اداره ناحیه مقدسه ‌‌امام را، حسین بن روح، یکی از نوبختیان به عهده گرفت که به نحو عجیبی گفته شده حتی در زمان ‌‌امام دهم[علیه السلام] نیز در امور دفتری فعال بوده است.۲

اما نقش مهم‌تر ابوسهل نوبختی در حل کردن بلندمدت بحران ‌‌امامت، با سطح عقلی ارتباط داشت. کلام معتزله - گرایش اصلی عقل‌گرایانه در ادوار میانی اسلام - عنصری قدرتمند در فرهنگ بغدادِ قرون نهم و دهم بود. به رغم فقدان شواهدی بر تحصیل ابوسهل نوبختی در هیچ یک از مدارس معتزلی، وی با آراء این گروه آشنا و در پی تجهیز شیعیان ‌‌امامی به مترقی‌ترین ابزارهای عقلی پیشرفته بوده، تا بتوانند هم در برابر خرده‌گروه‌های افراطی (غلات) و تشیع اسماعیلی و انقلابی قرمطیان مقاومت و هم با جریان غالب، یعنی اهل سنت، رقابت کنند. شاید وی بوده که، به عنوان رهبر جامعه ‌‌امامی بغداد، برای نیل به این هدف، ابن راوندیِ غیر‌‌امامی و سابقاً معتزلیِ متخصص در کلام (الهیات عقلی) که قبلاً با وی بر سر سایر موضوعات بحث داشته، را گماشته تا در ازای سی دینار، کتابی در مورد ‌‌امامت از دیدگاه شیعه بنویسد؛۳ و ظاهراً دلیل این تدبیر غیرمعمول وی، کمبود متکلمان آموزش‌دیده در جامعه ‌‌امامی بوده است. قم که شدیدترین حدیث‌گرایی در آن

1.. شیخ صدوق، کمال الدین، ص۹۳؛ صَیقَل (یا صَقیل) کنیزی بود که خلیفه او را دو سال به منظور بررسی ادعاهایی مبنی بر این تحت نظارت داشت که وی از حسن عسکری‌[ علیه السلام] باردار است؛ وی سپس به خانه یکی از نوبختیان منتقل شد و در آن‌جا بیش از ۲۰ سال به عنوان مادر امام غائب[عج] ‌‌از وی نگاه‌داری کردند (اقبال، خاندان نوبختی، ص۱۰۸، ۲۴۵).

2.. اقبال، خاندان نوبختی، ص۲۱۴-۲۱۶.

3.. اقبال، خاندان نوبختی، ص۹۱، ۱۲۰. ابو سهل و خواهرزاده‌اش نیز توسط استاد ابن راوندی، ابو عیسی ورّاق (د. ۸۶۱) که از آیین مانوی به اعتزال در آمده بود، به عرصه کلامیِ امامت کشیده شدند (همان، ص۱۰۲، ۱۰۳).


کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
162

سلسله‌مراتب ‌‌امامی، به انجام دیدارهایی از جانب علمای ‌‌امامی و برجسته قم کمک کرده باشند. عبداللّه بن جعفر حمیری قمی، «شیخ القمّیّین»، در حدود سال ۹۰۳ برای ارائه درس‌گفتارهایی در جمع شیعیان ‌‌امامی در کوفه به عراق وارد شد. از جمله نوشته‌های وی (که دیگر موجود نیستند) کتاب غیبت و حیرت و کتاب‌هایی در مورد نقل احادیث از ‌‌امامان هشتم و نهم[علیهما السلام] به همراه کتابی در مورد مکاتبات علما با ‌‌امام دهم[علیه السلام] است. پس از این آثار، مسائل فقهیِ پاسخ‌داده‌شده توسط ابومحمد الحسن [‌‌امام یازدهم] نوشته‌شده به دست محمد بن عثمان العمری، پاسخ‌ها و دستورات نوشته ابومحمد و کتاب ناقلان احادیث از صاحب امر (صاحب الأمر) ـ یعنی ‌‌امام غائب[عج] ‌‌- مطرح می‌شوند. این آثار آشکارا حس استمرار در تعلیم و مرجعیت این سلسله‌مراتب بین دوران غیبت و دوره ‌‌امامت تاریخی را تقویت می‌کنند. محدث بزرگ، محمد بن یعقوب کلینی (د. ۹۴۱) نیز در دوره نوبختیان از ری به بغداد رفت.

در ابتدای قرن دهم با ابوسهل اسماعیل بن علی، بزرگ خاندان نوبختی یک مقام بلندپایه اداری و برجسته و فرهیخته و رهبر شیعیان ‌‌امامی در بغداد مواجه هستیم. ابوسهل نوبختی در تاریک‌ترین دوران مکتب تشیع ‌‌امامی در هر دو سطح عملی و فکری، نقشی حیاتی داشت. وی، برای تضمین بقای مکتب تشیع در عصر عدم حضور ‌‌امام، کمک کرد تا غیبت ‌‌امام به مشخصه دائمی سازمان سلسله‌مراتب ‌‌امامی بدل شود. او هم‌چنین غیبت را به جزء اصلی آموزه ‌‌امامت تبدیل کرد، که به گفته اقبال، ابوسهل اولین کسی است که چارچوب کلام روشمند را طرح‌ریزی کرد.۱ در سطح عملی، خاندان نوبختی به ابن عمری، که دختر قدرتمندش امّ کلثوم با یکی از نوبختیان ازدواج کرده بود، بسیار نزدیک بودند. ابوسهل بر مرجعیت روحانی‌سالارانه و منحصر به فرد محمد بن عثمان، به عنوان

1.. اقبال، خاندان نوبختی، فصل ۶.

  • نام منبع :
    کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
    تعداد جلد :
    2
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 4259
صفحه از 230
پرینت  ارسال به