161
کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول

[شیعی] همچنان نامه‌ها و دستوراتی با همان دست‌خط (محمد بن عثمان) از طرف بیت ‌‌امام غایب[عج] ‌‌دریافت می‌کردند.۱ این دست‌نوشته‌ها بعدها دست‌نوشته‌های صاحب البیت ـ عنوان دیگر صاحب الزمان یا ‌‌امام غائب[عج] ‌‌- تلقی شدند.۲ در مقطعی در اواسط دهه ۹۰ قرن نهم، صدور فرامین و نامه‌ها از جانب ‌‌امام غائب [عج] ‌‌قطع شد و جمع‌آوری خمس از جانب وی متوقف گردید.۳ در حدود سال ۸۹۵ طی توقیعی که احتمالاً آخرین موردی باشد که توسط محمد بن عثمان صادر شده، اعتراف قابل توجهی مشاهده می‌شود مبنی بر ‌این‌که ائمه قبلی[علیهم السلام] به دلیل سوگند وفاداری‌شان نتوانستند علیه خلفا قیام نمایند، اما در کنار آن ذکر شده که ‌‌امام غایب[عج] ‌‌علیه حاکمی که برای او هیچ سوگند وفاداری‌ای یاد نکرده، قیام می‌کند. این توقیع، سپس ‌‌امام غایب[عج] ‌‌را به خورشید پشت ابر تشیبه می‌کند و در نتیجه اولین عنصر اصلی کلام شیعی در آینده در مورد غیبت را مطرح می‌کند، یعنی فوائد ‌‌امامت به عنوان هدایت مستمر الهی برای بشر به رغم غیبت ‌‌امام ادامه دارد.۴

به رغم توسط ارسال نامه‌ها و دستورات از طرف بیت ‌‌امام غایب[عج] ‌‌در دهه ۹۰ قرن نهم، تا اولین دهه‌های قرن دهم رهبری سلسله‌مراتب ‌‌امامی ظاهراً پیوندهای خود را با جامعه [شیعیان] در نواحی اطراف قم حفظ کرد؛ جامعه‌ای که احمد بن اسحاق و محمد بن جعفر اسدی نمایندگان آن به ترتیب در قم و ری بودند.۵ هم‌چنین شاید ابن عمری و نوبختیان برای تقویت مرجعیت و وحدت

1.. همان، ص۲۱۹-۲۲۳؛ Modarressi, Crisis, p. ۹۳.

2.شیخ صدوق، کمال الدین، ص۴۸۳؛ شیخ طوسی، الغیبة، ص۱۷۶.

3.. See Amir Arjomand, "Imam Absconditus and the Beginnings of a Theology of Occultation: Imami Shī‘ism around ۹۰۰ CE/ ۲۸۰-۲۹۰ AH," Journal of the American Oriental Society ۱۱۷, p. ۱.

4.. جهت ملاحظه ترجمه و شرح این توقیع، ر.ک: همان.

5.. شیخ طوسی، الغیبة، ص۲۵۷-۲۵۸.


کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
160

پس از درگذشت حسن بن علی[علیه السلام]، امام یازدهم، در سال ۸۷۴ پیروانش تقریباً به چهارده گروه تقسیم شدند. عمریِ پدر و پسر که اداره مراجعات ‌‌امامان دهم و یازدهم[علیهما السلام] را بر عهده داشتند، کنترل خود بر برخی وکلا را حفظ کردند. آنها، برخلاف بسیاری از ‌‌امامیه، ۱ از قبول ‌‌امامت جعفر، رقیب و برادر حسن[علیه السلام] خودداری کرده و در عوض، ‌‌امامت کودکی را پذیرفتند که ادعا می‌شد پسر کوچک‌تر ‌‌امام متوفی[علیه السلام] و در غیبت است.۲ ظاهراً عمریِ پدر یعنی عثمان بن سعید، که مراسم تدفین ‌‌امام یازدهم[علیه السلام] را انجام داد، ۳ چندان پس از وی زنده نماند و در آن مدت در تمام مسائل، مرجعیت خود در اداره روزمره مراجعات در بیت ‌‌امام را به پسرش محمد واگذار کرده بود. ابن عمری، یعنی ابوجعفر محمد بن عثمان، بر مخالفت شدید با جانشینی وی از پدرش به عنوان وکیل اصلی ‌‌امام فائق آمد۴ و ظاهراً تا زمان فوتش در سال ۹۱۷ برای بیش از چهل سال اداره امور ناحیه مقدسه را بر عهده داشت. در اواخر قرن نهم در مقطعی پس از ترک سامرا توسط خلیفه، ناحیه مقدسه و مراجعات ‌‌امام نیز به بغداد منتقل شدند. با لحاظ تردیدهای مربوط به وجود ‌‌امام پس از وفات ‌‌امام یازدهم[علیه السلام]، ابن عمری می‌کوشید بر اساس خدمت به ‌‌امام یازدهم[علیه السلام] و پدر خودش، پس از درگذشت پدر کسب مشروعیت کند.۵

در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ قرن نهم دستورات و نامه‌هایی از طرف ‌‌امامان دهم و یازدهم[علیهما السلام] با دست‌خط محمد بن عثمان عمری به جوامع مختلف ‌‌امامی فرستاده شده بود. به مدت بیش از دو دهه پس از وفات ‌‌امام یازدهم[علیه السلام] رهبران جامعه

1.رازی، کتاب الزینة، ص۲۹۰-۲۹۳.

2.نام امام غائب[عج] ‌‌به منظور اجتناب از تکفیر شدن مخفی نگاه داشته می‌شد (نوبختی، فرق الشیعه، ص۹۱؛ اشعری قمی، المقالات والفرق، ص۱۰۴-۱۰۵).

3.. شیخ طوسی، الغیبة، ص۲۱۶.

4.. شیخ طوسی، الغیبة، ص۲۴۵-۲۴۶.

5.. همان، ص۲۱۶-۲۱۷.

  • نام منبع :
    کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
    تعداد جلد :
    2
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 4263
صفحه از 230
پرینت  ارسال به