155
کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول

قریب الوقوع محمد بن اسماعیل، نوه ذکور جعفر صادق[علیه السلام]، به عنوان قائم و مهدی تأمین می‌شد.۱ مکتب تشیع ‌‌امامی نیز می‌بایست با موعودباوری تازه‌مسلمانان همراهی کرده و آن را مهار می‌کرد. علمای ‌‌امامی پارسی، با نقل تعداد زیادی از احادیثی که موعود باوری را به حکومت آتی قائم معطوف می‌کرد، نقش مهمی در تعالی آن ایفا کردند. در نتیجه، مجموعه‌ای از احادیث حاکی از آرزوی پارسیان تازه‌مسلمان در دوران انقلاب عباسی و بعد از آن در آثار ‌‌امامی پدیدار شد، که این خود حکایت از آن دارد که یاران مهدی ‌-‌ قائم، غیرعرب (عجم)هایی هستند که به انتقام ظلمی که به ائمه[علیهم السلام] شد با اعراب خواهند جنگید.۲

از منظری کلی‌تر، در قرن نهم محدثان پارسی در تعبیه احادیث موعودباورانه در کالبد جامعه ‌‌امامی نقشی کلیدی ایفا کردند.۳ موالی فرهیخته پارسی، مانند علی بن مهزیار و فضل بن شاذان، در نقل روایات آخرالزمانی بارز هستند: کتاب بلایا (مربوط به آخرالزمان، ملاحم) و کتاب قائم، منسوب به علی بن مهزیار و کتاب غیبت منسوب به فضل بن شاذان است.۴ عَبّاد بن یعقوب عصفوری (د. ۸۶۴) که زیدی بود و سپس به آیین تشیع ‌‌امامی درآمد روایتی نقل می‌کند که به رغم ناسازگاریش، به کتاب‌های معتبر ‌‌امامی که در زمره «چهارصد اصل» (اصول أربعمائه) راه یافت. طبق حدیثی که عصفوری در «اصل» خود نقل کرده، (طبق متن) یازده ‌‌امام وجود دارند که نامشان ذکر نشده و آخرینِ‌‌‌ آن‌ها قائم است.۵

1.. Daftari, The Isma‘īlīs. Their History and Doctrine, p. ۱۴۰.

2.. Amir-Moezzi, Le guide divin dans le Shī‘isme original, p. ۴۴-۴۵,
که ارجاعاتی به الغیبة نعمانی دارد. یک نسل بعد، این مجموعه را ابن بابویه تنقیح کرد (همان، ص۴۶). اکنون این اثر به زبان انگلیسی موجود است:
Amir-Moezzi, The Divine Guide in Early Shī‘ism.

3.جهت ملاحظه فهرستی از راویان غیرمتعارف، ر.ک: Modarressi, Crisis, p. ۲۲ (n. ۲۶).

4.. Amir-Moezzi, Guide divin, p. ۲۵۱.

5.. Ibid, p. ۲۵۰.

کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
154

های ایرانیان تحت هدایت موالی بودند که مبلغان جنبش‌های مختلف اسلامی، خصوصاً خوارج، مرجئه و تشیع عباسی‌‌‌ آن‌ها را جذب کرده و دین‌شان را تغییر داده بودند.۱ بسیاری از این تازه‌مسلمانان مستعد عقاید نومزدکیان و ناظر به بازگشت و حاکمیت هزارساله موعود بوده و بسیاری از‌‌‌ آن‌ها به پیروان ابومسلم و طرفداران وی در انقلاب عباسی بدل شده و پس از کشته شدن وی در سال ۷۵۵ قیام کردند.‌‌‌ آن‌ها در نیمه دوم قرن هشتم و نیمه اول قرن نهم جنبش‌های سیاسی‌- مذهبی اسلامی‌نومزدکی بسیاری به راه انداختند.۲ گروه‌های مختلفی که از ابومسلم پیروی کرده بودند، با این باور که وی به همراه مزدک و مهدی در دژی مسین اقامت دارد (و این سه نفر با هم قیام خواهند کرد)، مرگ وی را انکار کردند. این گروه‌ها بعدها مدعی شدند مهدی بن فیروز (بچه فرهیخته [کودک دانا]) نوه ذکور ابومسلم از دخترش فاطمه، همان مهدی است.۳ می‌‌توان تصور کرد گسترش مکتب تشیع ‌‌امامی در شهرهای نیشابور، قزوین و ری در قرن نهم، نتیجه عضوگیری گسترده از این گروه‌‌ها، بوده است. در بخش دوم قرن نهم بسیاری از مناطق نومزدکی به مراکز اصلی گسترش تشیع اسماعیلی نوپدید بدل شدند.۴ تازه‌مسلمانان گرایش موعودباورانه خود را به همراه داشتند که در تشیع اسماعیلی با اعتقاد به ظهور

1.. Madelung, Religious Trends in Early Islamic Iran, chaps. ۲, p. ۵.

2.. Sadighi, Les Mouvements religieux iraniens au Ile et au Ille siècle de l’hégire.
مهم آن که ملل‌ونحل‌نویسان امامی، ابو مسلمیّه را با خرمیّه یکی دانسته‌اند (نوبختی، فرق الشیعه، ص۴۱-۴۲؛ اشعری قمی، المقالات والفرق، ص۶۴). ویژگی نومزدکی این جنبش‌ها را یارشاطر، که آنها را «مرحله سوم آیین مزدک» می‌داند، مورد تأکید قرار داده است:
Yarshater, "Mazdakism," in Cambridge History of Iran, ed. E. Yarshater, vol. ۳, p. ۲: Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, p. ۱۰۰۱-۶.

3.. این باورهای بومی را نظام الملک که مشتاق تلفیق عقاید ابومسلمیّه و اسماعیلیان بود، آورده است. ر.ک: نظام الملک (ابوعلی حسن طوسی)، سیر الملوک، ص۲۸۰ف ۳۱۲ و ۳۲۰.

4.. Yarshater, "Mazdakism," p. ۱۰۱۴-۱۵.

  • نام منبع :
    کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
    تعداد جلد :
    2
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2300
صفحه از 230
پرینت  ارسال به