153
کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول

طبرستان به دنبال داشت، خلفای عباسی، برای نزدیک‌تر شدن به ‌‌امامان دهم و یازدهم[علیهما السلام] دلیلی پیدا کرد، ائمه‌ای که با عنوان ابن الرضا خطاب می‌شدند که یادآور پیمان علوی‌‌عباسی مأمون بود: در سال ۸۶۸ برادر خلیفه معتزّ، در مراسم تشییع ‌‌امام دهم، علی بن محمد الهادی[علیه السلام] به نیابت از خلیفه بر وی نماز خواند۱ و ‌‌امام یازدهم[علیه السلام] به عنوان پسرعموی محترم علوی مکرراً به دربار خلیفه رفت و آمد داشتند. هنگامی که حسن بن علی العسکری[علیه السلام] در سال ۸۷۴ درگذشت برادر خلیفه معتمد بر وی نماز خواند.۲

با این حال ائمه[علیهم السلام] با مشکلات داخلی زیادی در جامعه ‌‌امامی مواجه بودند. حفظ نظم دینی فرقه‌ای نباید چندان آسان بوده باشد. آن‌‌گونه که گفته شده، مشخصه این دوره بسط مکتب تشیع در ایران بود که در آن‌جا عقاید موعودباورانه، ریشه‌های زردشتی و مزدکی مستحکمی داشتند. پس از فتوحات مسلمانان باورهای زردشتی راجع به بازگشت و حکومت هزارساله موعود، در تعدادی از پیشگویی‌هایی که به طرق مختلف، بازگشت وهرام۳ (پادشاه منجی) و پشوتن۴ (پسر ویشتاسپ) را از قلعه افسانه‌ای کهن‌دژ۵ پیش‌گویی کرده بودند، شکل سیاسی حادی یافت.۶ توده‌‌

1.. یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۶۲۵-۶۲۶.

2.. نوبختی، فرق الشیعه، ص۷۹؛ اشعری قمی، المقالات والفرق، ص۱۰۲؛ همانند آنچه در مورد موسی کاظم‌[ علیه السلام] رخ داد، مقامات بلندپایه علوی و عباسی، سران سپاه، قضات و فقها این جسد را بررسی کرده و شهادت دادند که به مرگ طبیعی از دنیا رفته است (شیخ صدوق، کمال الدین، ص۴۳؛ اقبال، خاندان نوبختی، ص۱۰۷).

3.. نام مشترک تنی چند از پادشاهان ساسانی (و.).

4.. پسر بزرگ گشتاسب و برادر اسفندیار و از شخصیت‌هایی که در متون مرتبط با آیین زردشت مانند شاهنامه فردوسی که در قرون ۹ تا ۱۲ نگاشته شده‌اند، مطرح شده است. وی از جاودانان زردشتی و دستیار سیوشیانت است که در آینده ظهور کرده و با به ارمغان آوردن نیکی، جهان را بازسازی نهایی خواهد کرد (و.).

5.. احتمالاً همان قلعه بهستان در شهرستان ماه‌نشان واقع در استان زنجان است (و.).

6.. Kippenberg, "Die Geschichte der mittelpersischen apokalyptischen Traditionen," Studia Iranica ۷, p. ۶۴-۸۰.


کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
152

تحت نظارت دقیقش باشد. مراجعات نیز که در بیت ‌‌امام صورت می‌گرفت از مدینه به سامرا در عراق منتقل شد. در ۲۵ سال بعدی ائمه[علیهم السلام] به جای عربستان دوردست، در سامرا زندگی کردند. سامرا به شهرهای اهواز و قم و نیشابور در ایران نزدیک‌تر بود و دسترسی ناحیه مقدسه به جوامع شکوفای ‌‌امامی در آن مناطق را آسان‌تر کرد. هنگامی که کانون قدیمی شیعی یعنی کوفه در عراق در یک یا دو دهه بعد افول کرد، در مرکز ثقل سیاسی-‌تاریخی مکتب تشیع ‌‌امامی گرایش دیگری به سوی شرق پدید آمد.

متوکل را غلامان محافظ و ترکی که در سال ۸۶۱ کشتند، به قدرت رسانده بودند. گزارش مقاتل شیعی از زندگی ائمه بعدی[علیهم السلام]۱ این حقیقت را نادیده می‌گیرد که خلفای بعدی در مقابل غلامان ترک و مسؤول حفاظت‌شان بسیار ضعیف بوده و چنان دغدغه قیام‌های علویان و زنگیان را داشتند که نگران رقابت ائمه بعدی[علیهم السلام] - عموزاده‌های علوی و غیرنظامی خود - نبودند. صالح بن واصف، از افسران بلندپایه، ‌‌امام یازدهم، حسن عسکری[علیه السلام] را در دوران کوتاه حکومت خلیفه المهتدی (۸۶۹-۸۷۰) زندانی کرد۲ اما با این حال در آن دهه آشوب‌زده ‌‌امام نسبت به المهتدی و دیگر خلفای عباسیِ تحت کنترل محافظان ترک، بسیار بهتر عمل کرد. به عبارت دیگر آزار و اذیت جامعه ‌‌امامی پس از متوکل باید فروکش کرده باشد. با قیام نافرجام یحیی بن عمر، از علویان زیدی، که در سال ۸۶۴ با دعوت به «رضا از آل محمد[صلی الله علیه و اله]» در کوفه آغاز شد۳ و قیام زیدی موفقی را در همان سال در

1.. این نقل، در منبع زیر بدون نقد پذیرفته شده است:
Sachedina, Islamic Messianism: The Idea of the Mahdī in Twelver Shī‘ism, p. ۲۸-۲۹.

2.. شیخ مفید، الإرشاد، ص۳۴۴ و ترجمه انگلیسی آن: ص۵۲۱-۵۲۲.

3.. اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۶۳۹؛ هم‌چنین جالب است که پس از فوت امام یازدهم[ علیه السلام]، یکی از فرقه‌های کوچک واقفیه و لاادری‌مسلک در باب امامت، بر آن شد که اختلافاتِ میان شیعیان تا زمان ظهور حجت (حجة) جدید خدا باید به «الرضا از آل محمد[ صلی الله علیه و اله]» ارجاع داده شود (اقبال، خاندان نوبختی، ص۱۶۴ [به نقل از شهرستانی]).

  • نام منبع :
    کلام شیعه در پژوهش‌های غربی - دفتر اول
    تعداد جلد :
    2
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2315
صفحه از 230
پرینت  ارسال به