گسترش جامعه مؤمنان به کار گرفته می‌شد.

یکی از آخرین اقدامات محمد بن علی الجواد[علیه السلام] ‌‌امام نهم، در سال درگذشت زود هنگامش یعنی سال ۸۳۵، سامان‌دهی جمع‌آوری معمول خُمس بود.^۱ پسر وی، علی بن محمد[علیه السلام]، ‌‌امام دهم (که بعدها هادی نام گرفت) با گذار از کودکی به بزرگسالی، به رهبر و سازمان‌دهنده مؤثر جوامع ‌‌امامی در عراق و ایران بدل شد. محل مراجعات وی در ناحیه مقدسه که با اقتدار قابل توجهی توسط عثمان بن سعید العمری اداره می‌شد، جمع‌آوری خمس برای ‌‌امام را سامان داده و به طور منظم در مورد مسائل فقهی و آئینی به جوامع مختلف ‌‌امامی مشاوره می‌داد. در این دوران خمس، تحت عنوان «اطاعت خداوند و ضامن مشروعیت و طهارت اموال شیعیان و حفاظت الهی از زندگی ایشان» از‌‌‌ آن‌ها مطالبه می‌شد.^۲

طی دو حکمِ همزمان ‌‌امام دهم[علیه السلام] در سال ۲۳۲ هجری (۸۴۷-۸۴۸)، حیطه اختیارات احتمالاً وسیع یکی از وکلایش به نام علی بن حسین بن عبد ربّه بین دو وکیل جدید تقسیم شد (علی، پسر حسین، پسر بنده پروردگارش؛ آیا کسی برای پسر یک تازه‌مسلمان خواستار نام بهتری نبود؟). عبارات این احکام انتصاب، با دقت و با نظر به پی‌ریزی مرجعیت یک تشکلیات سلسله‌مراتبی بر بنیانی مستحکم و دستوری تنظیم شده‌اند. ‌‌امام دهم[علیه السلام] با صدور فرمان دیگری، به دو تن از وکلا دستور داد مرجعیت‌شان را به قلمرو مربوطه خود محدود کرده و وجوهات را از بغداد، مدائن، یا هیچ نقطه دیگری خارج از منطقه خود قبول (جمع‌آوری) نکنند.^۳

گسترش مکتب تشیع در اواسط قرن نهم آزار و اذیت از جانب خلیفه متوکل را موجب شد که در سال ۸۴۸ دستور داد ‌‌امام علی الهادی[علیه السلام] را به پایتخت بیاورند تا

پناه‌جویان (موالی) غیرعرب از کوفه بودند، که تنها یکی از‌‌‌ آن‌ها عرب بود.^۱ در قرن نهم می‌توان به دانشوری فقهی و مستقل برخی از وکلای ‌‌امامان هشتم، نهم و دهم[علیهم السلام]، اشاره کرد: یونس بن عبد الرحمن - مدافع دیرین، صحابی نزدیک و کارگزار(وکیل) علی [بن موسی] الرضا[علیه السلام] - و علی بن مهزیار که او نیز احادیث آن ‌‌امام را نقل می‌کرد و وکیل دو ‌‌امام بعدی شد.^۲ این دو وکیل ائمه[علیهم السلام]، از پناه‌جویان (موالی) بودند: علی بن مهزیار اهل اهواز ـ یکی از مناطق گسترش مکتب تشیع ‌‌امامی - قبلاً مسیحی بود و یونس، پسر عبد الرحمن (نام معمول افراد تازه مسلمان) اهل قم - از دیگر مراکز تبلیغ دینی^۳ - پناه‌جوی وزیر پارسی، علی بن یقطین، بود. یونس را مخالفان الهیات عقلی و نیز خود ‌‌امام هشتم[علیه السلام] پس از مخالفت یونس با وی، بارها مانوی (زندیق) خواندند. با این حال، بسیار عادی است که اسامی برخی از شاگردان یونس بن عبد الرحمان پارسی باشد: یونس بن بهمن و شاذان بن خلیل اهل نیشابور که پسرش فضل بن شاذان که برجسته‌ترین متکلم نسل بعد شد. گرچه فضل شخصیتی بارز در جامعه ‌‌امامی نیشابور و مبلغی بود که می‌خواست بر حاکم طاهری خراسان چیره گردد، ^۴ اما ظاهراً هیچ گاه به عنوان وکیل ائمه بعدی[علیهم السلام] عمل نکرده و در حقیقت مرجعیت ‌‌امام یازدهم[علیه السلام] را نیز به چالش کشید.^۵

سلسله‌مراتبِ در حال ظهور وکلا تا پس از بحران جانشینی ‌‌امامان هشتم و نهم[علیهما السلام] برقرار بود و تحت کنترل مسند مقدس ‌‌امام (الناحیة المقدسة) قرار داشت. طی دوره پنجاه‌ساله ‌‌امامت ‌‌امامان نهم و دهم[علیهما السلام] جهت‌گیری سیاسی موعودگرایانه رایج در عصر ‌‌امام هفتم[علیه السلام] از بین رفت، اما تشکیلات سلسله‌مراتبی‌ای که وی ایجاد کرده بود را طبقه حرفه‌ای و جدید از علما اداره می‌کردند. این تشکیلات سلسله‌مراتبی در میانه موج مستمر گرایش به اسلام، برای