135
اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین

آفرینش بر پایه علم

از ویژگی‌هایی که در اندیشه آل‌اعین در مورد خالقیت خداوند مطرح است، آفرینش عالم با علم قبلی و بدون الگوی پیشین است. از حمران روایتی نقل شده که به خلقت همه اشیا، از جمله آسمان‌ها و زمین، با علم الهی و بدون الگوبرداری از نمونه‌های پیشینی اشاره دارد.۱ آفرینش بدون الگوی قبلی، نشان از توانایی بالای خداوند در خلقت دارد؛ ‌‌‌چرا که چنین خلقتی مطمئناً دشوارتر از خلقتی است که پیش از آن نمونه‌های متعددی وجود داشته باشد. نکته دیگر اینکه این خلقت بر اساس علم بوده است؛ یعنی کاملاً هدفمند آفریده شده و متناسب با آن هدف، نظام یافته است. در روایات سایر اعضای خاندان اعین، روایتی با این مضمون مشاهده نمی‌شود. همچنان که در روایات بر جا مانده در تفسیر آیه (بدیع السماوات و الارض...)۲، روایت حمران از همه مفصل‌تر است.

افزون بر نکات یادشده، از محتوای این روایت به دست می‌آید که خداوند به اشیا قبل از خلقت‌شان علم دارد؛ ‌‌‌چرا که اشیا را بدون هر گونه الگوبرداری از نمونه‌های پیشین و فقط با علم خویش خلق کرده است.

1.. محمد بن یحیى عن عبداللّه بن محمد بن عیسى عن الحسن بن محبوب عن علی بن رئاب عن سدیر الصیرفی قال سمعت حمران بن أَعین یسأَل أَبا جعفر علیه السلام عن قول اللّه عزّو جل بدیع السماوات و الأَرض قال أَبو جعفر علیه السلام إن اللّه عزّو جل ابتدع الأَشیاء كلَّها بعلمه على غیر مثال كان قبله فابتدع السَّماوات و الأَرضین و لم یكن قبلهن سماوَات و لا أَرضون أَ ما تسمع لقوله تعالى و كان عرشه على الماء... (کلینی، الکافی، ج۱، ص ۲۵۶۔۲۵۷).

2.. عبارت (بدیع السماوات و الارض) در دو آیه از قرآن کریم ذکر شده است: سوره بقره، آيۀ ۱۱۷ و سوره انعام، آیه ۱۰۱.


اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
134

بود، انواع علم فعلی الهی را برای ما روشن می‌کند. از این روایات فهمیده می‌شود که خداوند دو نوع علم فعلی دارد. علم مستور علمی است که هیچ گونه جهلی در آن متصور نیست و جز ذات باری تعالی هیچ کس، حتی ملائکه و انبیا، بدان راه ندارد. در کنار علم مستور، علم دیگری با عنوان مبذول وجود دارد که ملائکه، انبیا و ائمه علیهم السلام از آن مطلع می‌شوند.

شاهد دیگری که انتساب این دیدگاه به زراره و خاندانش را تأیید می‌کند، روایتی است كه طبق آن، حمران از امام باقر علیه السلامدرباره «عالِمُ الْغَیبِ فَلا یظْهِرُ عَلى‏ غَیبِهِ أَحَداً » می‌پرسد و آن حضرت علیه السلام می‌فرمايد: خداوند متعال عالم به اموری است که هنوز خلق نشده و در علم الهی تقدیر و قضا می‌شود، حال آنکه هنوز به ملائکه اعلام نشده، در نزد خداوند موقوف است و خداوند هنوز تصمیم قطعی در مورد آن نگرفته و هر گونه که بخواهد در آن حق تصرف دارد.۱ اگر بخواهد، آن را از توقیف خارج و امضا و خلق خواهد کرد و اگر نخواهد، در آن بداء حاصل خواهد شد. اگر خداوند تحقق آن را خواست، پس از تقدیر، قضا و امضای آن، علم آن را به انبیا خواهد داد.۲ این روایات شاهد روشنی بر تلاش خاندان اعین برای رمزگشایی از چگونگی ارتباط بداء با علم خداوند است؛ همچنان که در یک نگاه کلان، خودِ این نمونه (رابطه بداء با علم الهی) می‌تواند حاکی از کوشش آل‌اعین برای دست‌یابی به منظومه منسجم اعتقادی باشد.

1.. محمد بن یحیى عن عبداللّه بن محمد بن عیسى عن الحسن بن محبوب عن علی بن رئاب عن سدیر الصیرفی قال سمعت حمران بن أَعین یسأَل أَبا جعفر علیه السلام... فقال له حمران أَ رأَیت قوله جل ذكره عالم الغیب فلا یظهر على‏ غیبه أَحدا فقال أَبو جعفر علیه السلام إلَّا من ارتضى‏ من رسول و كان و اللّه محمد ممن ارتضاه و أَمَّا قوله عالم الغیب فإن اللّه عزّو جل عالم بما غاب عن خلقه فیما یقدر من شی‏ء و یقضِیه فی علمه قبل أَن یخلقه و قبل أَن یفضیه إلى الملائكة فذلك یا حمران علم موقوف عنده إلیه فیه الْمشیئة فیقضیه إذا أَراد و یبْدو له فیه فلا یمضیه فأَما العلم الَّذی یقدره اللّه عزّو جل فیقضیه و یمضیه فهو العلم الذی انتهى‏ إلى رسول اللّه صلی الله علیه و اله ثم إلَینا (کلینی، الکافی، ج۱، ص ۲۵۶۔۲۵۷).

2.. همان.

  • نام منبع :
    اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2344
صفحه از 208
پرینت  ارسال به