111
اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین

زراره که از قرآن‌پژوهان بوده،۱ چنین برداشتی از آیات قرآن ایجاد شده بود که انسان‌ها را به دو دسته تقسیم می‌کرده است. زراره برای تقسیم انسان‌ها به کافر و مؤمن به آیه «و هوالذی خلقکم فمنکم کافر و منکم مؤمن» نیز استناد می‌کرده است.۲

علاوه بر زراره اصحاب دیگری چون هاشم صاحب البرید۳ و ابوبصیر۴ نیز انسان‌ها را تنها به دو دسته تقسیم می‌کردند: ۱. مؤمنان که در اندیشه آنان تنها شیعیان هستند، ۲. کفار که شامل تمام غیر شیعیان می‌شوند؛ چه كسانی که به حقیقت ولایت اهل‌بیت علیهم السلام آگاه هستند و چه کسانی که به ولایت اهل‌بیت علیهم السلام جاهل‌اند. امام صادق علیه السلام با رد این تفکر، آن را شبیه اندیشه خوارج خواند.۵ وجود این گروه از شیعیان اختصاص این تفکر به خاندان اعین را رد می‌کند. تشبیه این تفکر از سوی امام صادق علیه السلام به اندیشه خوارج نیز می‌تواند شاهدی بر حضور اندیشه خوارج در بین مسلمانان و تأثیرپذیری شیعیان، از جمله زراره، از این تفکر باشد.

1.. زرارة بن أعین بن سنسن مولى لبنی عبداللّه بن عمرو السمین بن أسعد بن همام بن مرة بن ذهل بن شیبان، أبو الحسن. شیخ أصحابنا فی زمانه و متقدمهم، و كان قارئا فقیها متكلما (نجاشی، رجال، ص۱۷۵).

2.. کلینی، الکافی، ج۲، ص ۴۰۲۔۴۰۳.

3.. همان، ص۴۰۱۔۴۰۲.

4.. همان، ص ۳۹۹.

5.. علی بن إبراهیم عن أَبیه عن ابن أَبی عمیر عن عبد الرحمن بن الحجاج عن هاشم صاحب البرید قال كنت أَنا و محمد بن مسلم و أَبو الخطاب مجتمعین فقال لنا أَبو الخطاب ما تقولون فیمن لم یعرف هذا الأَمر فقلت من لم یعرف هذا الْأَمر فهو كافر… أَ ما رأَیت أَهل الطَّریق و أَهل المیاه قلت بلى قال أَ لیس یصلون و یصومون و یحجون أَ لَیس یشهدون أَن لا إله إلَّا اللّه و أَن محمدا رسول اللّه قلت بلى قال فیعرفون ما أَنْتم علیه قلت لا قال فما هم عندكم قلْت من لم یعرف هذا الأَمر فهو كافر قال سبحان اللّه أَ ما رأَیت الكعبة و الطَّواف و أَهل الیمن و تعلقهم بأَستار الكعبة قلت بلى قال أَ لیس یشهدون أَن لا إله إلَّا اللّه و أَن محمدا رسول اللّه صلی الله علیه و اله و یصلون و یصومون و یحجون قلت بلى قَال فیعرفون ما أَنْتم علیه قلت لا قال فما تقولون فیهم قلت من لم یعرف فهو كافر قال سبحان اللّه هذا قول الْخوارج‏... (همان، ص۴۰۱ ۔۴۰۲).


اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
110

آنان اقتدا نمی‌کرد.۱ ظاهراً زراره در اوان حیات علمی‌اش که مصادف با اوایل امامت امام باقر علیه السلام بوده، چنین می‌اندیشیده است.۲

چگونگی شکل‌گیری چنین اندیشه‌‌ای ‌در زراره نامعلوم مانده است، گرچه می‌توان حدس زد با توجه به روشن شدن حقانیت ولایت اهل‌بیت علیهم السلام و تأكید ایشان بر اینکه ولایت، بخشی از دین بلکه از عناصر اصلی آن است، این اعتقاد طبیعی می‌نماید. نقد جدی نظریه ارجاء از سوی ائمه علیهم السلام (با توجه به شکل‌گیری آن در عصر امام سجاد علیه السلام و امام باقر علیه السلام) را می‌توان از دیگر عوامل شکل‌گیری چنین اندیشه‌ای در زراره دانست.۳ همچنین شاید شکل‌گیری این اندیشه در زراره، با فضای فکری حاکم‌شده از سوی خوارج بی‌ارتباط نباشد. باید مد نظر داشت که آغازگران مسئله ایمان و کفر در جهان اسلام خوارج بوده‌اند. در دوران حیات امام باقر علیه السلام که زراره درباره مسئله ایمان سؤال می‌كرد، خوارج یکی از بزرگ‌ترین گروه‌های ‌فکری در مسئله ایمان محسوب می‌شدند.

خوارج با تفسیر غلط برخی آیات قرآن، زمینه‌های ‌برداشت افراطی از مسئله ایمان را آماده کرده بودند.۴ گمان می‌رود بر اساس فضای حاکم شده از تفکر خوارج، برای

1.. کلینی، الکافی، ج ۳، ص۳۷۵.

2.. علی بن إبراهیم عن محمَّد بن عیسى عن یونس عن رجل عن زرارَة عن أَبی جعْفر علیه السلام قال قلْت له أَما إنك إن كبرت رجعْت و تحلَّلت عنك عقَدك (همان، ج۲، ص۴۰۲۔۴۰۳).

3.. برای نمونه نک: همان، ج ۸، ص۸۰۔ ۸۱، ۲۷۶.

4.. خوارج‌ برای‌ اثبات‌ عقاید خود، همواره‌ آیات‌ قرآن‌ کریم‌ را دستاویز قرار می‌دادند. برای‌ مثال‌ برای‌ اثبات‌ خلود مرتکبان‌ گناه‌ در آتش‌ دوزخ‌ به‌ برخی‌ از آیات‌ قرآن‌ استناد می‌کردند: (سورۀ بقره‌، آيۀ ۱۶۷) (ربنا انک‌ من‌ تدخل‌ النار فقد اخزیته‌» (سورۀ آل‌عمران، آیه ‌۱۹۲) و «و ما هم‌ بخارجین‌ من النار) (سیوطی، الدر المنثور، ج۸، ص۳۳۸). قرآن‌ کریم‌ شرک‌ را گناهی‌ نابخشودنی‌ می‌داند و خوارج‌ بر همین‌ اساس‌ در جریان‌ تحکیم‌، علی علیه السلام را به‌ دلیل‌ پذیرفتن‌ حکمیت‌ انسان‌ها، مشرک‌ و کافر شمردند و با استناد به‌ آیه‌ ۶۵ سوره‌ زمر (لئن‌ اشرکت‌ لیحبطن عملک)؛ طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج‌ ۲۱، ص۵۱)، لزوم‌ توبه‌ را به آن‌ حضرت‌ گوشزد می‌كردند. در روزگار امویان‌، نافع‌ بن‌‌ازرق خارجی‌ برای‌ توجیه‌ برخوردهای‌ خونین‌ خود با مسلمانان‌ به‌ آیه‌ ۲۶ سوره‌ نوح‌ (و قال‌ نوح‌ رب‌ لا تذرعلی‌ الارض‌ من‌ الکافرین‌ دیاراً) استناد می‌کرد ( ابن‌‌کثیر، البدایة و النهایة، ج‌۷، ص ‌۲۸۵).

  • نام منبع :
    اندیشه‌های ‌کلامی خاندان اعین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    01/01/1399
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 3032
صفحه از 208
پرینت  ارسال به