تا آن جا ادامه داشت که گاه روایاتی دروغین نیز به پیامبر نسبت داده می‌شد. ۱
علاوه بر این، با وقوع جنگ‌های نخستینِ بعد از هجرت و شهادت برخی از صحابه راستین مانند حضرت حمزه و عدّه‌ای از قاریان قرآن، بخشی از فضای فرهنگی دچار آسیب شد و باعث شد پیامبر نتواند از آن جمع فرهیخته بهره ببرد. در هر جنگی هم که مسلمانان موفّقیتی به دست نمی‌آوردند، وضعیت اجتماعی آنان تضعیف می‌شد.۲ این ضعف اجتماعی، خود عاملی برای تردید و عدم مراجعه برای دریافت معارف بود.۳ هر چند مدّتی بعد، با پیروزی مسلمانان در جنگ خندق۴ (سال پنجم) و فتح مکّه۵ (سال هشتم)، این جایگاه تا اندازهٔ زیادی تثبیت شد و به تناسب آن، اوضاع سیاسی و فرهنگی برای بهره‌گیری از رسول خدا نیز بهبود یافت.۶
مجموعهٔ حوادث سال آخر حیات پیامبر، ماجرای حدیث ثقلین، غدیر خم و نزول آیه اکمال، فرستادن لشکر اسامه و واقعه لوح و قلم، نشان دهندهٔ پیگیری مستمر و حسّاسیت پیامبر نسبت به حفظ ارکان وحیانی معارف، مخصوصاً جانشینی و استمرار حرکت نبوی است. پیامبر در حجّ آن سال که «حجّة الوداع» خوانده شد، جمعیت انبوهی از اعراب مسلمان و تازه مسلمان را که تا آن زمان چنین اجتماعی نداشتند، به گِرد خود فرا خواند تا فرمانی الهی
1.الکافی، ج ۱، ص ۶۴.
2.. آیات متعدّد قرآن در این جنگ‌ها آن را تأیید می‌کند. سورۀ آل عمران، آیۀ ۱۲۳: «وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ ٱللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ أَذِلَّةٌ ». سورۀ توبه، آیۀ ۲۵: «لَقَدْ نَصَرَكُمُ ٱللَّهُ فِى مَوَاطِنَ كَثِيرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنكُمْ شَيْـٔا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ ٱلْأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُم مُّدْبِرِينَ ».
3.. سورۀ محمّد، آیۀ ۲۰.
4.. سورۀ احزاب، آیۀ ۲۲: «وَ لَمَّا رَءَا ٱلْمُؤْمِنُونَ ٱلْأَحْزَابَ قَالُوا هَـٰذَا مَا وَعَدَنَا ٱللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ ٱللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ مَا زَادَهُمْ إِلَّا إِيمَـٰنًا وَتَسْلِيمًا ».
5.. سورۀ فتح، آیۀ ۱: «إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُّبِينًا ».
6.. سورۀ فتح، آیۀ ۲۰: «وَعَدَكُمُ ٱللَّهُ مَغَانِمَ كَثِيرَةً تَأْخُذُونَهَا فَعَجَّلَ لَكُمْ هَـٰذِهِ وَ كَفَّ أَيْدِىَ ٱلنَّاسِ عَنكُمْ وَلِتَكُونَ ءَايَةً لِّلْمُؤْمِنِينَ وَ يَهْدِيَكُمْ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا ».
