و تعصّب را برابر با آن می‌دانست:

هر كه به اندازه یك دانه خردل تعصّب در دل دارد، خدا روز رستاخیز او را با عرب‌هاى زمانِ جاهلیت مبعوث می‌كند.^۱

در نمونهٔ دیگر، علاقه به انواع صورت‌گری یا همان صنعت ساخت مجسّمه و بت (که در آن روزگار نوعی وابستگی قلبی جاهلی به شمار می‌رفت)، در بیان نبوی، عملی به شدّت زشت به شمار می‌رفت که گاه با قتل مقایسه می‌شد.^۲

این حرکت سازنده، تا آن جا ادامه یافت که ایمان آوردن بت‌پرست و یهودی و نصرانی به پیامبر، روز به روز بیشتر می‌شد و این یک پیروزی بزرگ _ هرچند ظاهری _ در مرحلهٔ پایه‌ریزیِ اندیشه بود که قرآن از آن با تعبیر فتح یاد می‌کند:

«إِذَا جَاءَ نَصْرُ ٱللَّهِ وَ ٱلْفَتْحُ * وَ رَأَيْتَ ٱلنَّاسَ يَدْخُلُونَ فِى دِينِ ٱللَّهِ أَفْوَاجًا...».^۳

تلاش پیامبر صلّی الله علیه وآله در این مرحله، صرفاً برای توجّه دادن مخاطبان به زشتیِ جاهلیت بود تا جامعه را بیدار کند؛ چون طبیعی است که جاهلیتی با آن شدّت را نمی‌‌توان در مدّت کوتاه، تحت تأثیر قرار داد. اگرچه در این مدّت، برخی چهره‌های برجسته تاریخ اسلام، مانند سلمان فارسی، عمّار، اباذر و مقداد، تحت تأثیر تعالیم نبوی، به طور کلّی از آن جاهلیت فاصله گرفتند و مؤمنان حقیقی شدند؛ امّا پایه‌های آن فرهنگ به اندازه‌ای استوار بود که اندکی پس از پایان عمر شریف پیامبر، دو باره ریشه‌های خود را گسترانید و مسائلی همچون جریان سقیفه و پس از آن، همراهی با حکومت خلفا و

بستیم كه در نزد تو، به ما ستم نخواهد شد.^۱

از این گفته‌ها می‌توان پی برد که پیامبر صلّی الله علیه وآله با جامعه‌ای پُر از مشکلات و تعصّبات اجتماعی و فرهنگی مواجه بود و تلاش برای القای سطحی‌ترین معارف الهی در آن جامعه، چه اندازه دشوار می‌نمود. حضرت زهرا علیها السلام نیز در خطبه معروفشان، به معرّفی و تحلیل وضعیت آن دوره پرداخته و جزئیات دیگری از جمله نحوهٔ تعامل پیامبر با مردم، برای دعوت به اسلام را بیان فرموده است.^۲

پیامبر در مدینه

هنگامی‌که پیامبر صلّی الله علیه وآله وارد مدینه شد، به رغم انواع تهدیدات و خطرات احتمالی، مسجدی^۳ شریف را بنا نهاد و بر برادری و مساوات میان انصار و مهاجران^۴ و پیمان تشکیل امّت واحد میان مسلمانان و غیر مسلمانان،^۵ تأکید کرد. پیامبر با این اقدامات، مهم‌ترین گام را در جهت فراهم کردن بستری مناسب برای پایه‌ریزی آموزه‌های وحیانی و پیشرفت سیاسی و فرهنگی بر داشت. از آن جا که وجود فرهنگ جاهلی، کار اجرای این برنامه را دشوار می‌نمود، آن حضرت حرکتی را آغاز کرد که در پی آن، ریشه‌های جاهلیت و عصبیت هدف قرار گرفت. نمونه‌های فراوانی وجود دارد که حاکی از حساسیت و دقّت ایشان در این باره است. آن حضرت با استفاده از ساده‌ترین الگوها، یک عمل نادرست را برابر با جاهلی بودن می شمرد و یا یک عمل جاهلی را با عملی که زوایای منفی فراوانی دارد، مقایسه می‌فرمود. مثلاً زشتیِ تعصّب ولو به اندازه یک خردل را رفتاری جاهلی توصیف می‌کرد