زمان و چگونگیِ پیدایش بت‌پرستی در مکّه، نظریه‌های گوناگونی وجود دارد؛ امّا به احتمال، ارتباط با اقوام خارج از شبه جزیره، برتری‌جویی قبایل برای اداره مکّه، خصوصاً با لحاظ تسلّط برخی اعراب بر مکّه و اخراج برخی قبایل از آن جا، همچنین دل‌بستگی شدید آنان به کعبه، بستر بت‌پرستی را فراهم آورده بود. از این رو، هر یک از قبایل بت‌پرست، بتی مخصوص به خود در کعبه داشتند. این بت‌ها به لحاظ شکلی و نیز به لحاظ کاربرد به عنوان شریک خدا^۱ یا برای تقرّب به او،^۲ گوناگون بودند و همین گوناگونی، در اندیشه اجتماعی و اعتقاد آنان به معاد نیز اثرگذار بود.^۳

سبک زندگی پیروان ادیان نیز به یک منوال نبود و گاه از یکدیگر تأثیر می‌پذیرفتند.^۴ همچنین انساب، اشعار حماسی و توصیف اسب و شراب و زن، مهم‌ترین بخش‌های فرهنگ مردم جزیرة العرب را شامل می‌شد. در بُعد اجتماعی و اقتصادی نیز محدودیت‌های منابع باعث شده بود تا علاوه بر قبیله‌گرایی و وابستگی شدید افراد به قبیله، جنگ و غارت، برده‌داری، زنده به گور کردن دختران و ده‌ها ناهنجاری اجتماعی، فراگیر شود و فضای اجتماعی تنها بر اساس ارزش‌های هر قبیله تفسیر شود.

یکی دیگر از نکات حائز اهمّیت اجتماعی در این شبه جزیره، موضوع بیعت بر اساس کهولت سن و یا موروثی بودن، در تعیین رهبری است که بعدها نقش خود را در ماجرای سقیفه و تحوّلات سیاسی جامعهٔ اسلامی

۳. دورهٔ امامت امام کاظم و امام رضا علیهما السلام (دوره تثبیت و تصحیح اندیشه)؛

۴. دورهٔ امامت امام جواد علیه السلام تا آغاز عصر غیبت (دوره تحقّق عینی اندیشه).

۱. دوره پیامبر خاتم صلّی الله علیه وآله تا پایان دورهٔ امامت امام سجّاد علیه السلام

دوره رسالت پیامبر خاتم، مخصوصاً دوره حضور در مدینه که پایه حوادث سال‌های بعد از رحلت آن حضرت بود، اهمّیت خاصّی دارد. از این رو، ابتدا گوشه‌هایی از مهم‌ترین عناصر تاریخیِ پیش روی پیامبر صلّی الله علیه وآله را از نظر می‌گذارنیم و سپس به بررسی این عناصر در دوران اهل بیت علیهم السلام، بر اساس تقسیم‌بندیِ گفته شده می‌پردازیم.

الف) اسلام و پیامبر

پیامبر در مکّه

حجاز سرزمینی با ویژگی‌های خاص بود که آن را از دو همسایهٔ قدرتمندش ایران و روم، متمایز می‌کرد. نبود حاکمیت یکپارچه داخلی، عدم تسلّط قدرت خارجی، و قبیله‌گرایی، مهم‌ترین ارکان سیاسیِ این منطقه را شکل می‌داد. از نظر فرهنگی و عقیدتی نیز وضع سرزمین حجاز به همین منوال بود. هر قبیله، آداب و عقاید خاصّ خود را داشت و تشتّت عقیدتی از یهودیت، نصرانیت، ثنویت، پرستش جن و فرشته و ستاره و ماه و... در کنار بت‌پرستی، آن را فرا گرفته بود.^۱ البته آداب و عقاید و قواعد اجتماعی و حقوقیِ عامّی هم وجود داشت که عموم قبایل بدان‌ها پای‌بند بودند؛ مثل عقیده به کعبه، ماه‌های حرام، اعتقاد به الله و.... شایان ذکر است که در باره