عبد الله بن مقفّع و دیگران، كتب مانی و ابن ویسان و مرقیون (ائمّهٔ مجوس) را از زبان‌های فارسی و پهلوی به عربی ترجمه نمودند. ابن ابی العوجا، حماد عجرد و یحیی بن زیاد و مطیع بن ایاس و... در تأیید آن كتب، كتاب‌هایی نوشتند.^۱

این رویکرد در کنار مجموعه‌ای از روایات مربوط به گفت و گوی امام صادق علیه السلام با برخی از این زنادقه، حاکی از جایگاه و نقش امام در تلاش برای مهار این‌ گونه جریانات و ترویج مبانی شیعه است.

عوامل اجتماعی

جامعه عبارت است از مجموعه افرادی که بر اساس ویژگی‌ها و عواملی در کنار یکدیگر گرد آمده‌اند و بر همین اساس، مناسبات و روابطى در میانشان بر قرار است. بنابر این، مقصود ما از عوامل اجتماعی، عوامل برگرفته از مقتضیات خود جامعه است که از قضا بر استمرار مسائل جامعه نیز اثرگذار است. مهم‌ترینِ این عوامل را این گونه می‌توان بر شمرد:

۱. گستردگی بلاد اسلامی

نگاهی به سیر گسترش مناطق تحت پوشش اسلام، نشان می‌دهد که در زمان عبّاسیان، وسعت ممالک اسلامی به بالاترین حدّ خود رسیده بود. این گستردگی در مناطق دورتر که توان سیاسی لازم برای ادارهٔ آنها وجود نداشت، باعث شد تا شیعیان _ مخصوصاً بنی هاشم _ برای رهایی از خفقان سیاسی و مقاصد دیگر، به شهرهای دور دست مهاجرت نمایند و آثار فکری شیعیان را انتشار دهند. در نتیجه، پایگاه‌های اجتماعی مهمّی نیز برای شیعیان شکل گرفت تا بتوانند در آن، آزادانه به فعّالیت بپردازند. این

فرهنگى و اجتماعى، مسلمانان در پی پاسخ پرسش‌ها و شبهات و طرح موضوعات جدید بر آمدند. نگاهی به برخی از آثار مکتوب و ترجمه این دوره، به خوبی نشان از رشد معارف شیعی در جنبه‌های گوناگون دارد. مانند: کتاب الردّ على أرسطالیس^۱ فی التوحید، تألیف هشام بن حکم.^۲

در پی تعدّد مکاتب فکری و فرقه‌های مختلف در آن دوران، اگرچه بنیان‌های برخی فرقه‌ها با حمایت حکومت‌ها پایه‌ریزی یا تقویت شد و یا با تلاش‌های خود ‌این گروه‌ها برای اثبات حقّانیتشان همراه شد، امّا این كار برای جامعه اسلامی خالی از فایده هم نبود؛ زیرا علاوه بر پدید آمدن فرصتی برای تبیین تفصیلی معارف اهل بیت علیهم السلام، بسیاری از شبهات نیز توسّط امامان و اصحاب فرهیختهٔ ایشان پاسخ داده شد و زمینهٔ بحث‌های علمی را فراهم نمود. برای نمونه می‌توان به برخوردهای علمی اصحاب با زنادقه اشاره کرد. زنادقه تلاش نمودند تا با احیای مجدّد ادیان قدیم، آنها را گسترش دهند و توفیق یافتند با ترجمه برخی نوشته‌ها به زبان عربی، پاره‌ای از تعالیم ادیان قدیم ایران مانند ثنویت و مانوی‌گری و آیین‌های زردشت و مزدک را در میان مردم رواج بدهند. از افراد پرکار در این حوزه، ابن مقفّع، یکی از كاتبان دربار عبّاسی بود. گفته شده که مهدی عبّاسی، در بارهٔ نقش او در رواج تفكّر زنادقه چنین گفته است:

هیچ كتابی در مورد زندقه نیافتم مگر این‌كه اصل و ریشه‌اش به ابن مقفّع برمی‌گردد.^۳

مسعودی نیز می‌نویسد: