طرفداران دیدگاه تحوّل معرفتی

احمد کسروی

وی افکار خود را در بارهٔ شیعه، با انتشار دو کتاب به نام‌های در پیرامون‌ اسلام و شیعه‌گری، و چند مقاله در مجلّه پیمان بیان نمود. در بین این آثار، کتاب شیعه‌‌گری‌ از اهمّیت بیشتری برخوردار است و در آن بر علم امام، نصّ بر امامت، عصمت و... فراوان خرده گرفته و با نگاهی تاریخی، این‌گونه معارف را خرافات می‌داند. او در این کتاب، شیعه را گروهی می‌داند که بر سر قدرت سیاسی، با بنی امیه درگیر شدند و پس از آن‌که به برتری خلافت امام علی علیه السلام در برابر سه خلیفه پیشین حکم کردند، دچار آلودگی^۱ شده‌اند. آن گاه با استنادی ناقص به کلام امام علی علیه السلام، نتیجه می‌گیرد که امام هیچ اختلافی با خلفا نداشته است. کسروی پس از بیان اختلاف شیعیان با زید و ناتوانی علویان در برابر عبّاسیان، می‌گوید:

آنها از امام صادق علیه السلام که داعیه خلافت داشت امّا توانی نداشت، با نام «امام (برگزیده شده از سوی خدا)» به جای «خلیفه» نام می‌بردند... در نتیجه، جنبش سیاسی آنها رویه دینی گرفت.^۲

او سپس با بیان این‌که پس از امام عسکری علیه السلام در میان شیعیان اختلافاتی پدید آمد، می‌نگارد:

پس از امام عسکری[علیه السلام]، عدّه‌ای گفتند امامت پایان یافته، عدّه‌ای گفتند جعفر امام است و عدّه‌ای گفتند آن امام را پسری پنج ساله است که در سرداب نهان می‌باشد و او امام است. سردسته این عدّه، عثمان بن سعید نامی بود که خود را باب نامید.^۳

و در ادامه معتقد است که نام «مهدی» در همهٔ ادیان بوده و گرایش

تلاش‌های آنان برای حفظ موقعیت و جایگاه خود در عرصه‌های گوناگون، و حاصل نوعی تحوّل معرفتی است که نمونه آن، عالم بودن و معصوم بودند و منصوص بودنِ جانشین پیامبر (امام) است؛^۱ بی آن‌که به جایگاه معرفتی جانشین پیامبر، نگاهی داشته باشند.

امّا بر اساس دیدگاه دوم که موضوع این بحث است و در مباحث مقدّماتی در بارهٔ آن سخن رانده شد، امامت، امتداد نبوّت و اصلی برآمده از سنّت الهی است. از این رو، آموزه‌های امامان، ریشه در قرآن و سنّت دارد که تبیین آن برای توده شیعیان و غیر شیعیان، در طول زمان و بر اساس عناصر تاریخی، تکمیل و ارائه شده است؛ هرچند بنیان‌های فکری شیعه در تمام دوره‌ها، حدّ اقل برای خواص، آشکار بوده است. بنابر این، حتّی آنچه به ظاهر جدید دیده می‌شود، ریشه در باطن قرآنیِ خود دارد که با نقش‌آفرینی عناصر تاریخی و با سیری از اجمال به تفصیل، ارائه شده است.

از جمله طرفداران دیدگاه نخست (با ملاحظه جنبه‌های مشترک ایشان در تبیین این دیدگاه و با صرف نظر از اختلافات دیدگاهی ایشان و تأکید بر این‌که این افراد قطعاً در یک سطح علمی و اعتقادی قرار ندارند)، می‌توان از این افراد نام برد: كسروی، حكمی‌زاده، برقعی، قلمداران، مدرّسی طباطبایی، احمد کاتب^۲ و برخی از مستشرقان مانند اِتان کُلبرگ، هامیلتون الکساندر گیپ و کاترین لمبتون.

اکنون با طرح این مجمل، به ارائه گزارش کوتاهی از مهم‌ترین آثار این افراد می‌پردازیم.