مؤیّد این نظریه، اخباری است که بر فرض صحّت، نشان می‌دهد این لقب را زید به مخالفانش داده است^۱ و بنا به گزارش‌های دیگر، مخالفان او این اصطلاح را به کار برده‌اند.^۲ بر اساس هر دو گزارش، علّت عدم توافق زید و جریان مقابلش، این بود که زید حاضر نشد از دو خلیفهٔ نخست برائت جوید. در این گزارش‌ها تصریح نشده که آیا برائت مورد نظر مخالفان زید، برائت سیاسی بوده یا دینی یا هر دو. در مقابل، برخی از زیدیه معتقدند که عدم همراهی با زید، به دلیل ترس عمومی جامعه بوده و ارتباطی با تبرّی ندارد، چنان‌که تمسّک به رهبری امام صادق علیه السلام نیز بر همین اساس رخ داده است.^۳

به هر روی، غالب محقّقان، رافضه را نامی متأخّر از شیعه به شمار آورده‌اند و آن را برای گروهی از پیروان امام علی علیه السلام یعنی شیعیان، با عقیده‌ای خاص نسبت به دو خلیفه نخستین _ در دورهٔ متأخّر از زمان شکل‌گیری شیعه_ به کار برده‌اند.^۴ حتّی بعد‌ها برخی از اهل سنّت همانند شافعی نیز این واژه را به معنای کسانی که به فضیلت امام علی علیه السلام قائل‌اند به کار بردند. برای مثال، شافعی در بیتی چنین سروده است:

و یا می‌گوید:

پیوند می‌خورد و از سوی دیگر در بحث قدرت سیاسی، در یک مقطع با عدم همراهی خلفا در مدینه و در مقاطع دیگر با عدم پذیرش دستگاه بنی امیه در كوفه و... گره خورده است.

۲. رافضه

یکی دیگر از عناوین پر بسامدِ سده‌های نخست، واژه «رافضه» است که شاخصهٔ تمایز اعتقادی و فکری برخی از جریان‌های اسلامیِ آن دوره شناخته می‌شود. طبیعی است که با شناخت معنای دقیق لغوی و اصطلاحی و تطوّر معنای آن، تا حدّ زیادی عقاید بنیادین کسانی که به این نام خوانده می‌شوند، معلوم می‌گردد.

مادّهٔ «ر ف ض» در لغت به معنای ترک نمودن امری یا متفرّق شدن از امری است و مهم‌ترین مشتق و جمع لغوی آن یعنی «روافض» و نیز تعبیر «رافضه» که گویای نام یک فرقه است، به کسانی اطلاق می‌شود که رهبر خود را ترک کرده و از گِرد وی متفرق شده‌اند. این معنا در بین لغت‌شناسان مورد اتّفاق است؛^۱ ولی برخی از آنها به کاربرد اصطلاحی این واژه نیز اشاره کرده‌اند. برای نمونه، طریحی می‌آورد:

روافض گروهی از شیعیان هستند که به خاطر ترک همراهی زید بن علی، به این نام خوانده شدند.^۲

همین مطلب، از اصمعی نیز نقل شده است که روافض، یاری زید را به دلیل عدم پذیرش برخی عقایدش، ترک کردند.^۳ این مطلب، منشأ پیدایش روافض را به یک حادثهٔ تاریخی پیوند می‌دهد که در اواخر دوره امویان روی داد.