تعاریف اخیر.^۱

حاصل این که: آنچه از عدم یكپارچگی این تعریف‌ها برداشت می‌شود، اختلاف در تعریف شیعه به معنای مطلق یا مقیّد آن و تحت تأثیر بودن آنها نسبت به حوادث تاریخی است. به عبارت دیگر، صرف اعتقاد به گونه‌ای از برتری امیر المؤمنین علیه السلام و عدم توجّه به رویکردهای شیعیان خصوصاً نسبت به اهل بیت علیهم السلام در پاره‌ای تعاریف، سبب شده است تا تعاریف متفاوت و گاه با فاصلهٔ تبیینی فزاینده‌ای پدیدار گردد. از همین رو، برخی كوشیده‌اند با تمسّك به نقل‌ها و استنباط‌های نادرست، مسیر این شكل‌گیری را تغییر دهند و حتّی شیعه را غیر پیروِ آن حضرت معرّفی كنند.^۲ مثلاً احسان الهی ظهیر با تعصّبی خاص، این مسئله را دنبال می‌كند و شیعه را به عبد الله بن سبأ منسوب می‌كند و در جایی دیگر، بر امامان شیعه نیز اتهام‌هایی وارد می‌كند. القفاری نیز به پیروی از وی، بر روایتی از شریك پای می‌فشرد كه متّهم به تشیّع است و در این راستا، بر عقیدهٔ خود نسبت به دو خلیفهٔ نخستین اصرار دارد. به نظر می‌رسد که وی میان شیعه علی و شیعه عثمان خلط کرده است.^۳

امّا دقّت در سخن ابان بن تغلب و قرار دادنِ آن در کنار فرموده امام صادق علیه السلام خطاب به ابو بصیر، حاكی از یک حقیقت است: ثبات فكری و اعتقادی یك جریان شیعی در بهره‌گیری مستمر از خرمن علوم و معارف امامان و با درون‌مایه‌ای یکسان (مسیر نص و نصب)، در برابر آشفتگی و عدم توازن فكری و اعتقادی گروه‌های دیگر منسوب به شیعه و گاه معارض با آن.

شاخصهٔ این جریان از یك سو، با شخصیت امام علی علیه السلام و فضائل ایشان

مردم به دسته‌های مختلفی پراکنده شدند و هر یک به گروهی پیرو تقسیم شدند و شما به گروه پیروی کننده از خاندان پیامبرتان.

آنچه از تأمّل در سخن امام بر می‌آید، آن است که استعمال لفظ «شیعتنا»^۱ در كلام اهل بیت علیهم السلام تمییزی هدفدار در به کارگیری این واژه برای شیعیان اهل بیت علیهم السلام، از سایر منسوبان به شیعه است. به عبارت دیگر، هر یک از گروه‌های شیعه تنها بر سرِ کیفیت استمرار جانشینی پیامبر صلّی الله علیه وآله اختلاف داشته‌اند و نه در اصل آن. از سوی دیگر، برتری نظریه اهل بیت علیهم السلام نسبت به سایر جریان‌های شیعیِ منسوب یا وام‌دار به ایشان ـ که بعدها حضورشان کم‌رنگ شده است ـ، سبب به کارگیری معنای شیعه به صورت خاص در بارهٔ پیروان مکتب اهل بیت شده است.

بنابر این، عدم دقّت در تمامی زوایای تفکّر شیعه و عدم توجّه به نکتهٔ برآمده از کلام امام صادق علیه السلام، غالباً مانع ارائهٔ تعریفی جامع و مانع برای شیعه شده است. نمونه‌هایی از این تعریف‌ها عبارت است از:

۱. صِرفِ محبّت ورزیدن به امیر المؤمنین علیه السلام.

۲. اعتقاد به برتری امیر المؤمنین علیه السلام بر همه صحابه یا حدّ اقل بر برخی از صحابه، مانند عثمان.

۳. برتریِ همراه با اعتقاد به امامت آن حضرت، با لحاظ کردنِ اعتقاد به نصّ الهی یا عدم اعتقاد به آن.

۴. پذیرفتن برتریِ آن حضرت از سایر صحابه و قول به امامت ایشان و فرزندانش؛ همراه با نصّ یا صرف اعتقاد به برتری ایشان.

۵. اضافه کردن برخی تعابیر مانند: اعتقاد به عصمت، تولّی و تبرّی به