ابی سفیان و شیعهٔ معاویه. سپس این واژه با گذشت زمان، به طور کامل بر پیروان علی بن ابی طالب علیه السلام^۱ و معتقدان به ائمّهٔ متأخّر اطلاق شده است.

همچنین برخی از گزارش‌های تاریخی، بیانگر تعدّد در استعمالِ «الشیعة» در میان گروه‌های شیعی و اطلاق آن بر كیسانیه^۲ و فِرق آن، و نیز شیعه بنی عبّاس در آغاز خلافتشان^۳ و نزدیک به دورهٔ امام صادق علیه السلام است؛ اما در همهٔ آنها به گونه‌ای، توجّه به برتری امام علی علیه السلام وجود دارد. به نظر می‌رسد که جمله معروف ابان بن تغلب، به وجود این دست‌ گرایش‌ها اشاره دارد:

الشیعة الذین إذا اختلف الناس عن رسول الله صلّی الله علیه وآله أخذوا بقول علی علیه السلام و إذا اختلف الناس عن علی علیه السلام أخذوا بقول جعفر بن محمّد علیه السلام.^۴

شیعه کسانی هستند که به هنگام اختلاف مردم در سخن پیامبر صلّی الله علیه وآله، به کلام علی علیه السلام تمسّک می‌کنند و به هنگام اختلاف در کلام علی علیه السلام، به کلام جعفربن محمّد علیه السلام تمسّک می‌کنند.

این جمله دقیقاً منطبق بر كلام امام صادق علیه السلام به ابو بصیر است که می‌فرماید:

إفتَرَقَ الناسُ كلَّ فرقةٍ و استَشْیَعوُا كلُّ شیعةٍ واستَشیَعتُم مع أهلِ بیتِ نبیَّكُم.^۵

طرفداران دیدگاه دوم نیز بر شکل‌گیری تشیّع در سیر حوادث و جریانات پس از رحلت پیامبر صلّی الله علیه وآله تأکید دارند. در نگاه ایشان ماجرای سقیفه، منازعات دورهٔ عثمان، حوادث جنگ‌های صفّین و جمل، آغاز دوره امام حسن علیه السلام، شهادت امام حسین علیه السلام و بازتاب‌های واقعهٔ کربلا، منازعات مربوط به قیام و شهادت زید بن علی علیه السلام و شرایط حاکم بر عصر صادقین علیهما السلام اسباب پیدایش تشیّع را فراهم آورده است. ^۱

طرفداران نظریهٔ سوم سعی می‌کنند با ایجاد پیوند میان تشیّع و ایرانیان و یا میان تشیّع و عبد الله بن سبأ که متّهم به یهودی بودن است، تشیّع را متّهم به جدایی از اسلام کنند.^۲

گذشته از صحّت و سقم این نظریات، تأمّلی در تاریخ، این نتیجه را به دست می‌دهد که به کارگیری اوّلیه واژه شیعه به صورت اضافه به برخی اشخاص مؤثّر در جامعهٔ اسلامی، رواج داشته و معرّف جریان‌های اجتماعی سیاسی بوده است؛ مانند: «شیعة علی» که در روایات نبوی یافت می‌شود^۳ و «شیعة عثمان»، «شیعة ابی سفیان» و «شیعة معاویة». به گفته مرحوم مفید^۴ و ابو حاتم رازی،^۵ مدّت کوتاهی پس از وفات پیامبر صلّی الله علیه وآله، استعمال این واژه غالباً با «ال» عهد، ابتدا برای طرفداران امام‌علی علیه السلام البته بدون ملاحظه حبّ علی علیه السلام،^۶ آن گاه با اضافه به نام اشخاص، استعمال شده است؛ مانند شیعهٔ