اهل بیت علیهم السلام همچون درختی استوار که ریشه در آیات قرآنی و اندوخته‌های نبوی دارد، بی‌‌هیچ تغییری در محتوای گسترده و پر مغز خود، مسیر پیشِ روی خود را طی نموده است. یک نگاه هدفمند به محتوا و روند نشر معارف، به خوبی روشن می‌سازد که حرکت عظیم امامت در چهار مرحله به انجام رسیده و توانسته است در هر مرحله، وظیفهٔ خود را به درستی انجام دهد.

تبیین موضوع امامت و اندیشهٔ جانشینیِ پس از پیامبر صلّی الله علیه وآله، ماهیت کارکردها و ویژگی‌های آن، نمونه و مصداق روشنی از تلاش‌های اهل بیت علیهم السلام در راستای آموزه‌های قرآنی است. تغییر شرایط خاصّ دوران جاهلیت و حرکت دادن جامعه‌ای از هم گسیخته، به سمت کمال الهی و غلبه بر شرایط و انواع عناصر تاریخی، درایت و همّتی افزون می‌طلبد که مسئولیت پیامبر خاتم را به خوبی بیان می‌کند. آن حضرت با تحمّل همهٔ مشقّت‌ها و با استواریِ تمام، از هر فرصتی بهره می‌برد تا در هر قالب ممکن و با هر واژه مناسبی، اصل امامت را بیان نماید و اندیشهٔ آن را بنا نهد. شرایط محنت‌بار و دشوار دوره امامت تا اواخر دوران امام سجّاد علیه السلام، تلاش برای نشر معارف را متوقّف نکرد و در همان شرایط آشفته نیز صفحات جاودانه‌ای از تاریخ را رقم زد. استقامت بر سر آرمان‌های نبوی و تربیت انسان‌های مشتاق و بهره‌گیری از فرصت‌های پیش‌آمده، سبب گردید تا در دوره صادقین علیهما السلام انبوهی از عالمان و فرهیختگان، در مکتب اهل بیت تربیت شوند.

ملاحظهٔ مدیریت شرایط توسّط صادقین علیهما السلام، نشر معارف در بستر جامعه و پاسخ‌گویی به همهٔ پرسش‌های موجود و البته تا اندازه فهم عموم و خواص، چهره‌ای ممتاز از علم‌آموزی شیعیان و اندوخته‌های معنوی آنان را پدید آورد. جنبه‌های مختلف موضوع امامت که تا پیش از این چندان آشکار نشده بود، به خوبی تبیین گردید. سطوح مختلفی از دانشمندان، عهده‌دار

به كسى بگروم كه به زنى وصیّت مى‏كند؟ گفت: «[امام] حسن در این كار، به جدّش حسین بن على[علیهما السلام] اقتدا كرده است؛ چون حسین [بن علی] نیز در ظاهر امر، به خواهرش زینب وصیت كرد؛ ولى هر دستوری كه در ظاهر از زینب صادر مى‏شد، در حقیقت از على بن الحسین[علیهما السلام] مى‏رسید و این كار، پوششى بود كه در زیر آن، جان على بن الحسین محفوظ بماند».^۱

این موارد به خوبی نشان از آن دارد که ناحیهٔ امامت و شیعیان، با زوایا و تفاصیل موضوع امامت به ‌خوبی آشنا بوده‌اند و با آمادگیِ مناسبی تلاش داشتند تا موضوع امامت و لوازم آن را در سطح جامعه شیعی به کار گیرند.

چنان‌که دیده می‌شود، تبیین اجمالی اصل امامت در دشوارترین شرایط، با درایتی خاص به تبیین تفصیلی ختم می‌شود. فهم یک تازه مسلمان در این دوره نسبت به دوره‌های پیشین، به خوبی حاکی از رشد فرهنگ امامت است.

جمع‌بندی ونتیجه‌گیری

با توجّه به آنچه گذشت، نقش عناصر تاریخی، در ابعاد سیاسی، فرهنگی اجتماعی و در پاره‌ای موارد اقتصادی، در روند تبیین عقاید اهل بیت علیهم السلام که ریشه در قرآن و سنّت دارد، موضوعی انکار‌‌ناپذیر است.

گوناگونی حوادث و شرایط پیشِ روی حاملان شریعت، چاره‌ای جز حرکت هوشمندانه برای پی‌ریزی و تثبیت معارف الهی و نیز شبهه‌زدایی در برابر انواع پرسش‌ها و آفت‌های فکری باقی نمی‌گذارد. این مهم، همان مسیری است که اهل بیت رسالت آن را در فرآیندی اجمالی _ تفصیلی پی گرفته‌اند تا آن‌ گونه که شایستهٔ عمق معارف و مقام خاتمیت دین اسلام است، به وظیفهٔ اصیل خود عمل نمایند. با این ملاحظه، آموزه‌های