فقهی یا شخصی‌اند؛ امّا در موضوع امامت نیز مواردی به چشم می‌خورد. برای نمونه، یکی از عالمان قم، در نامه‌ای به امام حسن عسکری علیه السلام، معنای این سخن امام صادق علیه السلام را می‌پرسد که فرمود: «حَدِیثُنَا لَا یحتَمِلُهُ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِيّ مُرْسَلٌ وَ لَا مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ».^۱

همچنین، باید توجّه داشت که در این دوره، قم و کوفه دو مرکز بزرگ علمی به ‌شمار می‌آیند. نگارش کتاب بصائر الدرجات به دست محمّد بن حسن صفّار قمی، و نشر احادیث کوفی توسّط علی بن ابراهیم و پدرش، که بسیاری از مباحث کتاب الحجّة از کتاب اصول الکافی را تشکیل می‌دهد، در این دوره انجام یافته است.

در این میان، مهم‌ترین اثرِ گزارش شده در بارهٔ صفات امام، «زیارت جامعه» از امام هادی علیه السلام است که در حقیقت، یک منشور تمام عیار از اندیشه‌های بنیادین شیعی است. این متن، بنا به درخواست موسی بن عبد اللّه نخعی عرضه شده است.^۲ او از امام خواست که زیارتی به وی بیاموزد که علاوه بر بلیغ بودن متن آن، عبارات و مضامین آن برای زیارت هر امامی، مناسب باشد و به عبارت دیگر، جامعِ صفات امامت باشد. در این زیارت، به بیش از دویست فضیلت و منقبت برای اهل بیت علیهم السلام اشاره شده است. البته آنچه بر اهمّیت این زیارت می‌افزاید، رابطهٔ تنگاتنگ عبارت‌های آن با آموزه‌ها و انطباق با عقاید مسلّم توحیدی است. با بررسی محتواییِ این زیارت، می‌‌توان به سه محور مهم و اساسی در آن پی برد: توحید الهی، حجّت الهی، امامت و جایگاهی که از سوی خداوند برای امام تعیین شده است.

در جملات آغازین این زیارت، پس از شهادت بر یکتایی و وحدانیت خداوند، سه شهادت دیگر (شهادت خداوند، ملائکه و صاحبان علم) نیز

به هر روی، می‌‌توان دو شاخصهٔ مهم را در طرح تبیین مباحث امامت در این دوره و با تأکید بر آنچه تا به حال گفته شده بیان نمود: یکی بیان جامع صفات امام، و دیگری طرح موضوع غیبت امام دوازدهم.

نگرشی جامع بر صفات امام

پیش از این دانستیم که مقارن با دورهٔ امام جواد علیه السلام و پس از آن، مدارس علمی اهل بیت در شهرهای مختلفی از ایران تشکیل شده، حلقه‌های علمی و طرح مباحث مختلف در آنها رونقی خاص یافته بود. موضوع امامت نیز همانند سایر مسائل عقیدتی، جایگاهی خاص در مباحث علمی داشت و بحث‌های چالش بر‌انگیز آن، بارها بررسی و نقد شد و کتب مختلفی در بارهٔ آن نگارش یافت. مناظرات گوناگون امام جواد علیه السلام در دورهٔ مأمون، گزارش‌های مربوط به موضوع امامت، و نقد روایات مناقب خلفای سه‌گانه، از جمله این فعّالیت‌ها است.^۱

ابو محمّد ثبیت بن محمّد، از اصحاب عسکریّین علیهما السلام و از جمله افراد پر‌کار در نگارش آثار کلامیِ این دوره است که کتابی در ردّ عثمانیه (تألیف ابو عیسی الوراق) و کتابی با عنوان دلائل الامامة تألیف نموده است.^۲ همچنین، ابن اشكیب از اصحاب امام عسکری علیه السلام در ردّ زیدیه کتاب‌هایی نگارش کرده است. البته پیش‌تر نیز برخی ردّیه‌ها توسّط بعضی از اصحاب امام صادق علیه السلام مانند هشام و مؤمن طاق تألیف شده بود.^۳

در این دوره، غالب نامه‌های اصحاب به امام، دارای موضوعات توحیدی،^۴