۴ ـ دورهٔ امام جواد علیه السلام تا ابتدای عصر غیبت (تحقّق عینی اندیشه)

در این دوره، تثبیت معارف و کارکردهای آن، با توجّه به زمینه‌سازی برای دوران غیبت شکل می‌گیرد و جامعه شیعه با گسترهٔ پهناور جغرافیایی، داشته‌های علمی دوره پیشین، مدارس علمی و فرهیختگان و عالمان فراوان، تجربهٔ بی‌نظیری را در موضوع امامت پیشِ رو دارد. به علاوه، کم بودن میانگین سنّ به امامت رسیدنِ امامان در این دوره و پذیرش آن در جامعهٔ شیعی، به معنای تثبیت واقعی اندیشه امامت است.

گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد که در این دوره، برخی از عناصر مطرح در گفتمان امامت، از قلمرو جامعهٔ شیعی فراتر رفته، برای دیگران نیز روشن بوده است؛ چنان که جریان یحیی بن اکثم و سخن مأمون خلیفهٔ عبّاسی که در پی خواهد آمد، گواهی بر آگاهی کامل و عمومی نسبت به موضوع امامت است. البته این به معنای نادیده گرفتن جریان‌های انحرافی و برخی گرایش‌ها و گزارش‌ها نیست؛ مخصوصاً جریان غلو که در این دوره، بسیار فعّال بوده است. امّا انصاف این است که نمی‌توان هر نوع جریان و گرایشِ پدید آمده در میان شیعیان را به ناگفته بودنِ ابعاد امامت ربط داد؛^۱ چرا‌که نوع مدّعای این گروه‌ها بیانگر انگیزه‌هایی خارج از موضوع امامت است.^۲

به كمالش به او الهام فرموده است و بنابر اين، هيچ پاسخى برایش دشوار نیست و از هيچ سخن شايسته‌اى در نمى‌ما ند.^۱

محور بعدی سخنان امام رضا علیه السلام تأکید بر معصوم بودن امام از هر پلیدی و زشتی و دارا بودن علمی مخصوص برای دور ماندن از «رجس» است که به همراه دلیل آن بیان شده است:

الْإِمَامُ الْمُطَهَّرُ مِنَ الذُّنُوبِ وَ الْمُبَرَّأ عَنِ الْعُیوبِ المَخصُوصُ بِالعِلم... فَهُوَ مَعْصُومٌ مؤیَّد مُوَفَّقٌ مُسَدَّدٌ قَد أمِنَ مِنَ الخَطَایا وَ الزَّلَلِ وَ العِثَارِ یخُصُّهُ اللَّهُ بِذَلِكَ لِیكُونَ حُجَّتَهُ عَلَى عِبَادِهِ وَ شَاهِدَهُ عَلَى خَلْقِه.^۲

امام از همهٔ گناهان پاك است و از هر عيبى بر كنار، و به دانش اختصاص یافته [و کسی در این ویژگی، همتای او نیست]... پس او همواره معصوم، مؤيّد، موفّق و مسدّد است. از هر خطا و لغزشى در امان است، و اين خصوصيّت را خداوند به او بخشیده است تا او حجّت الهی بر خلق و شاهدی بر بندگانش باشد.

در تمام نتیجه‌گیری‌های این استدلال استوار امام، آنچه همواره مورد تأکید قرار گرفته، عبارت مشهور امام رضا علیه السلام است که می‌فرماید: «فَمَن ذا الذي یبلغ معرفة الإمام أو یمكنه اختیاره». گویا امام با این بیان، نوعی تحدّی در برابر خصم طرح‌ریزی می‌کند و جای هیچ شبهه‌ای را باقی نمی‌گذارد. علاوه بر این، الهی بودن انتخاب امام را به سبب عدم توانایی انسان‌ها، مورد توجّه قرار می‌دهد. مقایسهٔ این دیدگاه با آنچه پیش از این از مأمون عبّاسی نقل شد، گویای وضوحِ دیدگاه امامیه در انتخاب امام و جایگاه رفیع او است. این تفصیل، چنان‌که از عبارت‌های گوناگون آن پیدا است، برگرفته از همان واژگان دوره نخست و توضیحات دوره پیشین است که منظومه‌ای معرفتی و کامل را شکل می‌دهد.